Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Yr Ysgol Sabbothol (Dosbarth Ffestiniog)

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II

gan Robert Owen, Pennal

PENOD VII.

YR YSGOL SABBOTHOL.

CYNWYSIAD.—Y modd y cafwyd yr hanes—Dechreuad yr Ysgol Sabbothol yn Nosbarth Ffestiniog—Y rhwystrau a roddid ar ffordd ei dechreuad—Y Cyfarfod Mawr ar Fynydd Migneint yn 1808— Sefydliad y Cyfarfod Ysgolion—Taflen cyfrifon y Dosbarth— Ysgrifenydd y Cyfarfod Ysgolion—Holwyddorwr yr Ysgolion— Jiwbili yr Ysgol Sabbothol—Rhaniad y Dosbarth yn Dri—Gwyl y Can'mlwyddiant yn 1885.

UM mlynedd ar hugain yn ol, sef yn y flwyddyn 1865, fe ddarfu Dosbarth Ysgolion Ffestiniog benderfynu argraffu taflen yn cynwys crynhodeb o gyfrifon yr ysgolion, yn nghyda hanes byr am yr hyn oedd wybyddus o berthynas i ddechreuad yr Ysgol Sul yn y cylch. Ac am y pymtheng mlynedd dilynol, argraffwyd mewn cysylltiad â'r cyfrifon blynyddol, hanes dechreuad a chynydd un o'r ysgolion yn eu tro, wedi ei gasglu gan berson apwyntiedig cymwys i'r gwaith. Cadwyd mewn coffadwriaeth yn y modd hwn lawer iawn o ddefnyddiau gwerthfawr a fuasent, oni bai hyn, wedi eu llwyr gölli. Yr oedd Morris Llwyd, Cefngellewm, ysgrifenydd cyntaf y Cyfarfod Ysgolion, yn fyw y pryd hwnw, ynghyd â llawer eraill o'r hen frodorion, o enau y rhai y cafwyd hanesion na buasai modd eu cael yn awr. Mae y meddylddrych teilwng o gasglu yr hanes yn y dull hwn, i'w briodoli i'r brodyr ffyddlawn oedd yn flaenllaw gyda'r Cyfarfodydd Ysgolion, ac yn lled debygol yn benaf i arholwr yr ysgolion yn y blynyddoedd hyny, sef y Parch. Robert Parry. Ceir y crybwylliad cyntaf am y cynllun yn Nghyfarfod Ysgolion Croesor, Gorphenaf, 1865, ac yn nghofnodion cyfarfod Tachwedd yr un flwyddyn mae y penderfyniad canlynol:— "Yn y cyfarfod athrawon darllenwyd yr anerchiad a wnaeth y Parch. Robert Parry, gyda golwg ar yr Ysgol Sabbothol yn y Dosbarth, a phenderfynwyd ei argraffu; darllenwyd hefyd ychydig o hanes dechreuad a chynydd yr ysgolion yn y Dosbarth, ynghyd â'r cyfrifon am bob pum' mlynedd er pan ymunodd yr ysgolion yn un cylch." Bu y ffeithiau a gasglwyd, a'r adroddiadau a argraffwyd y blynyddoedd hyny, yn llawer o help i gasglu ynghyd yr hanes presenol. Rhoddwyd eisoes ddyfyniadau o waith yr ysgol yn y gwahanol ardaloedd ynglyn â gweithrediadau yr amrywiol eglwysi, am nas gallesid deall cysylltiadau yr hanes heb hyny. Bwriedir rhoddi eto yn y benod hon y prif linellau o weithrediadau yr ysgol o'i sefydliad hyd yn awr.

DECHREUAD YR YSGOL SABBOTHOL YN NOSBARTH FFESTINIOG.

Y mae Trawsfynydd o fewn rhyw bymtheng milldir i'r Bala, cartref y Parch. Thomas Charles, B.A., sylfaenydd yr Ysgol Sabbothol yn Nghymru. Yr oedd eglwysi wedi eu sefydlu gan y Methodistiaid yma ac yn Ffestiniog, Pandy'rddwyryd, a Phenrhyndeudraeth, cyn y flwyddyn gofiadwy 1785. Gallesid disgwyl, gan hyny, i'r son am yr Ysgol Sul gyrhaeddyd i'r cymydogaethau hyn, a chynyrchu gradd o dueddfryd ati, gyda'r manau cyntaf yn Sir Feirionydd. Felly y bu. Fel y canlyn y cawn yr hanes yn anerchiad y Parch. Robert Parry, yr hwn oedd yntau wedi ei gael o enau Morris Llwyd, a hen bobl eraill:—

"Dechreuodd yn y Dosbarth hwn yn mhlwyfydd Trawsfynydd a Ffestiniog yn agos i'r un amser. Y mae genym hanes sicr ei bod wedi dechreu mewn tŷ a elwir Bwlchgwyn, yn mhlwyf Trawsfynydd, (oddeutu milldir o bentref Trawsfynydd, yr ochr ddwyreiniol iddo), yn y flwyddyn 1787. Y modd y dechreuwyd hi oedd fel y canlyn. Yr oedd pregethwr yn byw yn Nhrawsfynydd, o'r enw Edward Roberts, a elwid gan rai Vicar Crawcallt,' oherwydd mai mewn tŷ yn nghwr y mynydd hwnw yr oedd yn byw yn nechreu ei oes. Rhyw Sabbath yn yr haf yr oedd ei gyhoeddiad i bregethu mewn amaethdy, a elwir Brynygath, yn mhlwyf Trawsfynydd, ac yn agos i derfyn plwyf Llanfachreth; ac aeth cyfaill iddo, a elwid Hugh Roberts, o'r Bwlchgwyn, gydag ef. Ar y ffordd, wrth fyned neu ddychwelyd, dywedodd Hugh Roberts wrtho, 'Mae ar fy meddwl i wneyd ysgol ddydd Sul, i ddysgu plant a phobl ieuainc i ddarllen.' Mae yn debyg nad oedd ef yn gwybod y pryd hwnw fod Ysgol Sul yn y byd. Cymeradwyodd Edward Roberts yr awgrymiad, a'r canlyniad fu cyhoeddi y noson hono yn Hen Gapel Trawsfynydd fod ysgol i ddechreu y Sabbath canlynol yn y Bwlchgwyn. Daeth rhyw nifer at eu gilydd, a dechreuwyd yr ysgol. Ni chafodd Hugh Roberts ond ychydig gynorthwy gan ei frodyr yn y dechreu: yr oedd rhai yn tybied fod dysgu y gelfyddyd o ddarllen ar y Sabbath yn drosedd o'r pedwerydd gorchymyn. Ymhen rhyw ychydig o Sabbothau yr oedd y Parch. Thomas Charles o'r Bala i fod yn pregethu yn Nhrawsfynydd, ac ofnai Hugh Roberts a'i gyfeillion ei gyfarfod, rhag eu bod wedi troseddu trwy gadw'r ysgol ar y Sabbath. Ond pan ddaeth Mr. Charles yno, dywedasant wrtho mewn ofn a phryder yr hyn a wnaethent. Eisteddai yntau yn syn am enyd, a dywedodd, 'Yn wir, bobl, y mae yn waith da, canlynwch arno, ac mi a fyddaf yn bob cynorthwy a allaf i chwi.' Derbyniodd yr awgrym, a chynhyrfodd y wlad; a sefydlwyd Ysgolion Sabbothol drwy y wlad yn gyffredinol. Yn ganlynol tueddwyd rhywrai yn ychwaneg i gynorthwyo gyda'r ysgol yn Nhrawsfynydd, a dechreuwyd ysgol yn yr Hen Gapel yn y pentref. Erbyn hyn yr oedd dwy ysgol yn y gymydogaeth; a dysgu darllen y geiriau yn gywir oedd bron yr unig amcan yn y dyddiau hyny." Mae y dystiolaeth hon wedi dyfod i lawr i ni trwy y moddion mwyaf tebyg i fod yn gredadwy. Ac eto y mae lle cryf i gasglu mai oddiwrth Mr. Charles ei hun trwy ryw ffordd y disgynodd yr hedyn i'r ardaloedd hyn. Yr oedd Edward Roberts, y pregethwr, yn bur debyg o fod yn gydnabyddus â'r hyn a gymerai le yn y Bala y blynyddoedd hyn. Y mae genym dystiolaeth bendant hefyd i eglwysi Trawsfynydd Ffestiniog argymell John Ellis, wedi hyny y Parch. John Ellis, Abermaw, i Mr. Charles, i fod yn un o ysgolfeistriaid yr ysgolion cylchynol, mor foreu a'r flwyddyn 1785. Y casgliad tebygol ydyw iddynt hwythau yn fuan wedi hyny ddyfod, trwy John Ellis neu Mr. Charles, i wybod rhywbeth am yr Ysgol Sul. Dywed yr hanes fod cangen ysgol arall wedi ei sefydlu yn Caeadda, oddeutu y flwyddyn 1790, yn y Penrhyn yr un flwyddyn, yn y Mur Mawr, tyddyn yn agos i Bandy'r- ddwyryd, oddeutu 1787, yn Llanfrothen a Ffestiniog yn 1796. A dyma y wybodaeth gywiraf ellir gael am ei dechreuad yn y cwmpasoedd hyn.

Y RHWYSTRAU A RODDID AR FFORDD YR YSGOL Sul

Mae yn anhawdd i ni yn yr oes hon gael syniad agos i gywir am y rhwystrau mawrion a gafodd y sefydliad yn ei ddechreuad, ac am gryn amser ar ol ei ddechreuad. Cyfodai y rhwystrau oddiwrth grefyddwyr lawn cymaint ag oddiwrth elynion crefydd. Hen bobl oedd corff proffeswyr crefydd ar y dechreu, a buwyd yn hir iawn cyn dyfod i roddi magwraeth briodol i'r ieuainc mewn gwybodaeth a chrefydd. Teimlai llawer o'r hen grefyddwyr yn gryf fod dysgu darllen ar y Sabbath yn doriad pendant o'r pedwerydd gorchymyn. Yr oedd y lleoedd i gynal yr ysgol yn y gwahanol ardaloedd yn hynod o anghyfleus, ac athrawon i addysgu yn nodedig o brinion. Cynhelid ysgol Llanfrothen yn Hafotty, yn nghwr uchaf yr ardal. Yr oedd yno frawd crefyddol a chwaer grefyddol yn selog gyda hi ar ei chychwyniad, ond edrychai yr ardalwyr gyda llygad drwgdybus ar y newyddbeth a ddaethai i'w plith. Yr oedd yr enwog John Jones, o Ramoth, yn byw yn yr Hafotty ar y pryd, am y pared â'r lle y cynhelid yr Ysgol Sul, a llefarai yn arw ac yn chwerw wrth y cymydogion yn ei herbyn. Arferai ddweyd na buasai ond yr un peth ganddo ef eu gweled yn myned i'r maes gyda chaib a rhaw ar ddydd yr Arglwydd, a'u gweled yn cadw ysgol i ddysgu darllen ar y dydd hwnw. Bu ei ddylanwad ef fel gwr o safle uchel yn llawer o rwystr ar ffordd llwyddiant yr ysgol. Cyfarfyddwyd â rhwystrau cyffelyb yn Penrhyn. Er fod capel wedi ei adeiladu yn 1777, dair blynedd ar ddeg cyn dechreuad yr ysgol yn yr ardal, lluddiwyd iddi gael myned iddo, am ei fod yn rhy gysegredig iddi. Adroddai pawb ei chwedl, a gwnaent a allent i ddyrysu y gwaith da. Elai rhai mor bell a dweyd mai prif ddiben cefnogwyr yr ysgol oedd, cael y bechgyn i gyd yn soldiers, a'u hanfon i ffwrdd i ryfel, ac meddent, "Mae yn beth peryglus iawn, a dylem godi fel cymydogaeth yn ei herbyn!"

Y CYFARFOD MAWR AR FYNYDD MIGNEINT YN 1808.

Wedi oddeutu ugain mlynedd o ymladd yn erbyn rhwystrau, a dyfalbarhad gyda gwaith yr ysgol, y dechreuodd ei llwyddiant mawr, ac y daeth i gael ei chynal ymhob ardal trwy Gymru. Yn y flwyddyn 1808 yr oedd y Cymanfaoedd Ysgolion cyntaf mewn bri a gogoniant mawr. Cynhaliwyd y flwyddyn hono, os ydym yn cofio yn iawn, chwech o'r Cymanfaoedd hyn yn yr awyr-agored mewn gwahanol ranau o Gymru, Yn mis Hydref, yr un flwyddyn, cynhaliwyd Cymanfa nodedig iawn yn Mryncrug, gan y Parchn. Robert Jones, Rhoslan; Owen Jones, y Gelli; a William Hugh, Llanfihangel, y rhai oeddynt yn bresenol yn lle Mr. Charles, gan ei fod ef wedi methu cyflawni ei addewid oblegid afiechyd. Ymddengys fod ysgol gref a blodeuog iawn yn Ysbytty yr adeg yma, a deuai chwech neu wyth o'r brodyr selog yn achlysurol dros y mynydd i Ffestiniog (lle nad oedd yr ysgol eto ond bechan a diymgeledd), i hyfforddi mewn darllen, egwyddori, a chanu. Ac yn Sasiwn y Bala, Mehefin, 1808, cynlluniwyd i gadw Cyfarfod Ysgolion ar ben Mynydd Migneint, ar y Sabbath cyntaf yn Ngorphenaf. Yn ol y cynllun yr oedd y ddwy fintai i gyfarfod ar y mynydd -ysgol Ffestiniog i ddyfod at Tynewydd-y-mynydd, ac ysgol Ysbytty at gorlan y Muriau Gwynion. Aeth Robert Williams dros Ysbytty, ac O. T. Owen dros Ffestiniog, o flaen y lluoedd i chwilio am le cyfleus i gadw y Gynhadledd; a chafwyd man hynod briodol ar ben craig yn mhen y Fforddgoch, rhwng Tynewydd a'r Gorlan, ac yr oedd yno ffynon o ddwfr grisialaidd iddynt i'w yfed gyda'r tamaid bwyd oedd ganddynt yn eu llogellau. Arweiniwyd y ddwy fintai ymlaen-oll yn rhifo tua thri chant. Dechreuwyd y moddion am ddeg o'r gloch trwy ganu a gweddio, a chafwyd ysgol ddifyrus iawn, ar gopa y graig, yn mhen y mynyddoedd, dan heulwen desog Gorphenaf. Diweddwyd trwy adrodd amryw benodau gan ysgol Ysbytty. Wedi bwyta bara, ac yfed y dwfr grisialaidd, dechreuwyd eto trwy weddi nodedig a chynghorion buddiol gan yr hen athraw medrus, Evan Roberts, o'r Cyrtiau. Cafodd yn ei weddi oleu newydd ar y gair hwnw, "Duw y mynyddoedd yw yr Arglwydd, ac nid Duw y dyffrynoedd yw efe." Cafodd olwg helaethach na Benhadad ar ardderchowgrwydd Duw Israel. Gwaeddai gyda llais toddedig, ei fod yn Dduw pawb, ac yn Dduw y mynydd a'r dyffryn ar unwaith. Ar ei ol, pregethodd yr hybarch Edward Roberts, Tynant-y-beddau. Ar ol y bregeth, tua dau o'r gloch, dechreuwyd cadw ysgol eilwaith. Wedi mwynhau yr un hyfrydwch yn hon eto, ar ei diwedd canwyd anthemau o waith John Ellis, Llanrwst, ac yn eu plith anthem ar y geiriau, "Arglwydd y lluoedd a wna i'r holl bobloedd yn y mynydd hwn wledd." Mwynhawyd y wledd mewn gwirionedd y Sabbath hynod hwnw yn Mynydd Migneint. Bu y cyfarfod hwn o fendith amlwg i ysgolion y ddwy ardal, a gadawodd goffadwriaeth fendigedig ar ei ol. Cyn hyn, oherwydd bychander a thlodi y trigolion, ni byddai yr ysgol yn cael ei chynal yn Ffestiniog ond yn yr haf yn unig; ond o hyny allan, ni bu haf na gauaf heb iddi gael ei chynal yn gyson. Ar lawer cyfrif, hon oedd y Gymanfa Ysgolion hynotaf a gynhaliwyd yn Sir Feirionydd o'r dechreuad hyd y dydd heddyw.

SEFYDLIAD Y CYFARFOD YSGOLION

Yr oedd Gorllewin Meirionydd wedi ymranu yn bedwar dosbarth mewn cysylltiad â'r Cyfarfodydd Ysgolion o'r dechreuad, hyd o fewn rhyw bymtheng mlynedd yn ol, pryd yr ymranodd Dosbarth Ffestiniog yn dri. Yn Nghymdeithasfa Flynyddol Dolgellau, Medi 24, 1820, y gwnaed y trefniad rheolaidd cyntaf arnynt. Cafwyd y trefniad hwnw yn gyflawn yn mhapyrau Lewis William, Llanfachreth, ac yn ei lawysgrif ef ei hun, yr hwn a gyhoeddwyd yn llawn yn y Gyfrol gyntaf. A ganlyn sydd ddyfyniad o hono:—"Cynygiad ar gael gwell trefn ar y Cyfarfodydd sydd yn perthyn i'r Ysgolion Sabbothol yn y rhan nesaf i'r mor o Sir Feirionydd, sef ar y pedwar dosbarth,-1. Rhwng y Ddwy Afon, Abermaw a Dyfi; 2. Dyffryn; 3. Trawsfynydd; 4. Dolgellau. Y sylw cyntaf ar hyn a fu mewn Cyfarfod Ysgolion ardaloedd Dolgellau, yn Buarthyrê (ffermdy yn agos i Abergeirw), Gorphenaf 20, 1820. Penderfynwyd yno ar yr achos i anfon i'r dosbarthiadau eraill, i ddeisyf arnynt anfon cenhadwr dros eu dosbarth i gyfarfod blynyddol Dolgellau, Medi 24, i fwrw golwg ar gael diwygiad ar y drefn i gadw Cyfarfodydd y Dosbarthiadau." (Cyfrol Gyntaf, tudal, 270). Dosbarth Trawsfynydd y gelwid yr hyn a adnabyddid wedi hyny fel Ddosbarth Ffestiniog, oblegid nad oedd y lle olaf, yn amser yr ymdrafodaeth uchod, ond ardal ddinod a theneu ei phoblogaeth. Y dosbarth hwn oedd yr olaf o'r pedwar i ffurfio Cyfarfod Ysgolion; yr oedd Dosbarth y Ddwy Afon, lle y ffurfiwyd y Cyfarfod Ysgolion cyntaf, wedi ei ragflaenu er's tua phum' mlynedd. Ond cadwyd y cyfrifon yn fwy cyson a threfnus yma o'r cychwyn cyntaf nag yn un man arall, gan yr ysgrifenydd ffyddlawn Morris Llwyd, Cefngellewm. Yn yr anerchiad a gyhoeddwyd gan y Parch. Robert Parry, 25 mlynedd yn ol, ceir gwybodaeth am ddechreuad y Cyfarfod Ysgolion, ynghyd â chrynhodeb o'r cyfrifon, yr hyn sydd fel y canlyn:—"Yn nechreu y flwyddyn 1819, ymunodd yr amrywiol ysgolion gyda'u gilydd yn Ddosbarth. Y cyfarfod cyntaf a gynhaliwyd yn Ffestiniog, y 10fed o Ionawr, y flwyddyn hono. Mae gan yr ysgrifenydd goffadwriaeth o rifedi deiliaid yr ysgolion bob blwyddyn, er pan ffurfiwyd y Dosbarth hyd yr amser presenol (1865); ond rhag myned a gormod o le, heb ateb llawer o ddiben wrth roddi cyfrif pob blwyddyn ar ei ben ei hun, rhoddaf hwynt bob pum' mlynedd, a chyfrif y flwyddyn hon yn ychwanegol:—

Ar ddechreu y flwyddyn 1890, rhif yr ysgolion yn y Dosbarth oedd 35; rhif y deiliaid yn yr ysgolion, 5,602; adnodau a adroddwyd, 791,939. Mae y cyfrifon hyn yn ddyddorol, am eu bod yn dangos cynydd cyson a lled wastad o'r dechreuad. Dangosant hefyd y blynyddoedd yn y rhai yr oedd poblogaeth y wlad yn cynyddu.

YSGRIFENYDD Y CYFARFOD YSGOLION.

Megis y crybwyllwyd, Morris Llwyd, Cefngellewm, Trawsfynydd, tad Morgan Lloyd, Ysw., diweddar Aelod Seneddol dros Fwrdeisdrefi Mon, oedd ysgrifenydd cyntaf y Dosbarth. Ac ni bu swyddog erioed yn ffyddlonach i gyflawni gwaith ei swydd. Yr oedd efe yn flaenor ac yn wr o safle yn ei wlad, fel y gwelir yn hanes yr eglwys yn Nhrawsfynydd. Bu yn ysgrifenydd y Cyfarfod Ysgolion am 48 mlynedd, o 1819 hyd 1866. Ni chollodd ond tri o gyfarfodydd yn yr ysbaid maith o amser y bu yn y swydd, ac y mae cyfrif i'w gael am y troion hyny; un tro, yr oedd wedi tori asgwrn ei goes wrth fyned i Gyfarfod Misol y Bala; yr ail waith, yr oedd afiechyd as angau yn y teulu; a'r trydydd tro, yr oedd llifogydd mawrion yn yr afonydd fel nas gellid myned at y capel lle yr oedd y cyfarfod i fod. Deng mlynedd cyn ei farw, gwnaeth y Dosbarth dysteb iddo, ac anrhegwyd ef â llyfrau, y rhai oeddynt yn dra derbyniol ganddo. Ac ar ol ei farwolaeth, casglodd yr ysgolion 18p. i gyfodi cofadail iddo, yr hon sydd yn gofarwydd i'r oesau a ddél o'i ffyddlondeb, ac o barch y Dosbarth tuag ato. Flwyddyn neu ddwy cyn terfyn ei oes, yr oedd wedi colli ei olwg yn llwyr, a'r fath ydoedd ffyddlondeb dihafal i waith ei swydd, fel y dywedodd wrth ei olynydd, pan yr aeth i Gefngellewm i dderbyn trosglwyddiad o'r llyfrau cyfrifon, "Ni feddyliais am roddi y swydd i fyny, ond yr oeddwn am ddyfod i'r cyfarfodydd, a gadael i'r eneth yma (Miss Lloyd, ei ferch) ysgrifenu y cofnodion wedi i mi ddyfod adref."

Yn Nghyfarfod Ysgolion y Tabernacl, Mawrth 18, 1866, yr apwyntiwyd ei olynydd. Fel hyn y dywed y cofnodion,- "Dewiswyd John Parry Jones, Llechrwd, yn unfrydol iawn yn ysgrifenydd cynorthwyol i Morris Llwyd, gan ddisgwyl iddo ef gael yn fuan ei adferu." Efe ydyw Mr. J. Parry Jones, U.H., Bank, Blaenau Ffestiniog, sydd bellach er's llawer o amser mor adnabyddus fel gweithiwr rhagorol ymhob cylch o ddefnyddioldeb. Cyflawnodd yntau waith ei swydd yn dra ffyddlawn, a chadwodd y cofnodion yn fanwl, hyd nes yr ymranwyd yn dri dosbarth, a pharhaodd wedi hyny yn ysgrifenydd y Gymanfa a berthynai i'r holl gylch, a rhoddodd ei swydd i fyny yn 1880.

HOLWYDDORWR YR YSGOLION.

Yr holwyddorwr apwyntiedig yn 1820 oedd Richard Jones, wedi hyny y Parch. Richard Jones, y Bala, ac efe, yn ol pob tebygolrwydd, oedd holwyddorwr cyntaf y Dosbarth. Nid oes wybodaeth pwy fu yn llenwi y swydd ar ei ol ef. Ond sicr ydyw mai y gŵr a wnaeth fwyaf o waith fel gofalwr a hol- wyddorwr yr ysgolion yn yr holl gylch ydoedd y Parch. Robert Parry, Ffestiniog. Bu ef yn sefydlog yn yr ardal am dros ddeng mlynedd ar hugain, ac yr oedd yma yn ystod y blynydd- oedd y bu cynydd mawr yn y boblogaeth. Yr oedd yn ŵr deallus a hyddysg yn yr Ysgrythyrau, a'i ddawn yn rhedeg yn arbenig yn y ffordd hon. Gellir ei ystyried fel yn ddolen gydiol rhwng yr hen ddull a'r dull diweddaraf o holwyddori. Mae y rhan hon o Sir Feirionydd o dan ddyled i barchu ei goffadwriaeth. Bu farw ddechreu 1880.

JIWBILI YR YSGOL SABBOTHOL.

Pan gyrhaeddodd yr Ysgol Sabbothol ei haner canfed. flwyddyn, cadwyd gwyl mewn amryw o siroedd Cymru er gwneuthur coffa am yr amgylchiad. Gwelir cyfeiriadau mynych yn ngwahanol gyfnodolion y Dywysogaeth y blynyddoedd hyny at yr amgylchiad. Ni ddigwyddodd i ni weled hanes ond am un o'r cyfryw gyfarfodydd yn Ngorllewin Meirionydd, sef yr un a gynhaliwyd yn Mhenrhyndeudraeth, ar y 14eg o Hydref, 1831. Mae yr hanes hwnw i'w weled yn y Drysorfa am 1832, tudalen 99, wedi ei ysgrifenu gan Ioan, Parthfa Llechau, yr hwn yn ddiameu ydoedd Mr. John Davies, blaenor ieuanc yn Mhenrhyndeudraeth, wedi hyny o Benycei, Porthmadog. Nid ydyw yr hanes ond ychydig o linellau, ac y mae fel y canlyn,-"Buom mor ffodus a chael y Parch. John Elias i'n cynorthwyo. Ac am fod torf liosog wedi ymgynull ynghyd, gadawyd y pwnc a barotowyd i'r ysgolheigion erbyn y dydd rhag-grybwylledig, heb ei holi, i'r diben o adael amser i'r gŵr a enwyd i adrodd hanes dechreuwyr a dechreuad yr Ysgolion Sabbothol yn Lloegr a Chymru, a'r gwaith mawr a wnaed gan Dduw trwyddi yn ystod 50 mlynedd o amser. Holwyd y pwnc ar y nos Sabbath canlynol gan y Parch. Cadwaladr Owen, Dolwyddelen." Y pwnc ydoedd, Gwerthfawrowgrwydd a buddiant Addysg Ysgrythyrol.'

RHANIAD Y DOSBARTH YN DRI.

Oherwydd fod poblogaeth y wlad yn cynyddu, a nifer yr ysgolion yn amlhau, teimlid anesmwythder er's tro am gael rhanu y Dosbarth. Ystyrid ef hefyd gan lawer yn anhylaw i gynal y Cyfarfodydd Ysgolion oblegid y pellder rhwng yr ysgolion pellaf a'u gilydd,—cyrhaeddai o gapel Eden, yn nghwr pellaf ardal Trawsfynydd, i Minffordd, yn ngwaelod ardal y Penrhyn. Ar ol llawer o ymdrafodaeth ynghylch y mater, tybid fod yr amser wedi dod i ymranu yn ddwy ran; ac yn Nghyfarfod Misol Mai, 1871, pasiwyd penderfyniad, yn unol â chais a ddaethai i'r cyfarfod hwnw, "Fod caniatad yn cael ei roddi i Ddosbarth Ffestiniog i ymranu, os bydd mwyafrif ysgolion y Dosbarth yn galw am hyny." Ond wedi cymeryd llais yr ysgolion, cafwyd nad oedd addfedrwydd y pryd hwnw i'r ymraniad gymeryd lle. Cymerwyd yr achos i fyny drachefn, nodwyd pwyllgor i dynu allan gynllun yr ad-drefniad; ac wedi cymeryd llais yr ysgolion, yr oedd 18 o blaid a 4 yn erbyn. Felly penderfynwyd i'r rhaniad gymeryd lle, ac i ddyfod i weithrediad ddechreu y flwyddyn 1875. Yn Nghyfarfod Misol Mawrth, y flwyddyn hono, "Cadarnhawyd penderfyniad Cyfarfod Ysgolion Dosbarth Ffestiniog i ranu y Dosbarth yn dair rhan, o dan arolygiaeth un Gymanfa Ysgolion Flynyddol, yn cymeryd i fewn yr oll o'r Dosbarth fel yr oedd o'r blaen, a pherthynas y Dosbarth â'r Cyfarfod Misol i barhau fel cynt." Nifer yr ysgolion y flwyddyn cyn yr ymraniad oedd 29; ysgolheigion, 4,564. Yr adraniadau y flwyddyn gyntaf ar ol y rhaniad, sef yn 1875, oeddynt,—Dosbarth Blaenau Ffestiniog, ysgrifenydd—Mr. Owen Jones, Ffestiniog; Dosbarth Deheuol Ffestiniog, ysgrifenydd—Mr. R. G. Pritchard, Maentwrog'; Dosbarth Penrhyndeudraeth, ysgrifenydd—Mr. Hugh Jones, Bryngwilym. Y swyddogion ar ddechreu y flwyddyn 1890 oeddynt:—Dosbarth Blaenau Ffestiniog: Arholwr-Parch. T. J. Wheldon, B.A.; Llywydd—Mr. J. Parry Jones, U.H.; Ysgrifenydd—Mr. W. P. Evans. Dosbarth Deheuol Ffestiniog: Arholwr—Parch. John Williams, B.A.; Llywydd—Mr. T. R. Jones, Engedi: Ysgrifenydd—Mr. R. O. Ellis, Peniel. Dosbarth Penrhyndeudraeth: Arholwr—Parch. E. J. Evans; Llywydd—Mr. R. G. Pritchard; Ysgrifenydd—Mr. Hugh G. Roberts. Rhoddwyd hanes y rhaniad hwn fel y byddo yn nghadw wrth law pan y delo angen amdano. Nid ydyw y Gymanfa y cyfeirir ati yn para mewn grym, o leiaf yn yr ystyr y bwriedid iddi fod ar y cyntaf. Ymhob ystyr arall y mae y gweddill o'r trefniadau yn aros fel yr oeddynt. Erys un peth ynglyn â Dosbarth Ffestiniog yn ddigyfnewid, fel y trefnwyd ef yn Nghymdeithasfa Dolgellau, ddeng mlynedd a thriugain i'r flwyddyn hon, sef fod y Cyfarfod Ysgolion i'w gynal y trydydd Sabbath yn y mis.

GWYL Y CANMLWYDDIANT YN 1885.

Amgylchiad a dynodd sylw Cymru yn arbenig yn y flwyddyn 1885 ydoedd cynhaliad lliaws mawr o gyfarfodydd ymhob sir, ac ymhob rhan o bob sir, y rhai a olygid yn wyl fawr goffadwriaethol, i gofio am ddechreuad gogoneddus yr Ysgol Sabbothol, trwy offerynoliaeth y Parch. Thomas Charles, o'r Bala. Nid yw hanes y sefydliad yn unrhyw ran o'r wlad yn gyflawn heb grybwylliad am yr amgylchiad hwn. Yn y rhan orllewinol Sir Feirionydd, y mae bron yn sicr mai yn Nolgellau ac Aberdyfi y cynhaliwyd yr Wyl Goffadwriaethol yn ei gwedd odidocaf, oherwydd fod cyfleusderau y dosbarthiadau yn peri fod nifer liosocach o ysgolion wedi ymgynull ynghyd i gynal cyfarfodydd ac i orymdeithio. Ond yr oedd y dosbarth hwn, ddeng mlynedd yn flaenorol, wedi ymranu yn dri; ac heblaw hyny, nid oedd mor hawdd taro ar fan canolog i ddwyn yr holl ysgolion at eu gilydd. Felly cynhaliwyd yma amryw gyfarfodydd yn ol cyfleusdra yr ardaloedd. Yn Mlaenau Ffestiniog cynhaliwyd cyfarfod llwyddianus iawn ar ddydd Sadwrn yn mis Mehefin, lle yr hysbysir fod 3000 o bobl mewn oed, a 1000 arall o blant, yn gorymdeithio. Dydd Sadwrn, yn mhen yr wythnos, cynhaliwyd cyfarfod drachefn yn Llan Festiniog, yn gynwysedig o ddwy ysgol y pentref a'r canghenau, lle yr oedd y gynulleidfa yn rhifo 700. Cynhaliwyd y cyfarfod cyntaf yn Engedi, o dan lywyddiaeth Mr. W. Jones (Ffestinfab), a'r cyfarfod hwyrol yn Peniel, dan lywyddiaeth Mr. W. Davies, Peniel Terrace. Yr un diwrnod yr oedd cyfarfod yn cael ei gynal i'r un perwyl yn Maentwrog, pryd y cymerwyd rhan yn y gweithrediadau gan y gweinidog, y Parch. G. C. Roberts, y Parchn. D. Davies, Abermaw, ac Elias Jones, Talsarnau, a Mr. G. J. Williams, F.G.S., Blaenau Ffestiniog. Ar ddydd Sadwrn, Mai 30ain, cynhaliwyd Cymanfa Ysgolion Dosbarth Penrhyndeudraeth. Ymhlith pethau eraill o weithrediadau y Gymanfa, ceir y sylw a ganlyn,-"Darllenwyd papyr gwir ragorol gan Mr. Thomas Williams, Croesor, ar hanes dechreuad a chynydd yr Ysgol Sabbothol yn y dosbarth hwn. Yr oedd yn treat mewn gwirionedd gwrando ar yr hanes yn cael ei roddi mewn gwedd mor ddifyrus. Mae yn anhawdd meddwl pa lwybr gwell a allesid ei fabwysiadu gan y gymanfa mewn ffordd o ddathliad ar Ganmlwyddiant yr Ysgol Sabbothol." Yn ddiweddarach ar y flwyddyn cynhaliwyd cyfarfod yn y Pen- rhyn, a olygid yn uniongyrchol yn Wyl y Canmlwyddiant. Dichon hefyd i fwy o'r cyfryw gyfarfodydd gael eu cynal yn y cylch nag a grybwyllir yma.

Nodiadau