Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Talsarnau

← Nancol

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Llanbedr →

TALSARNAU.

Yn araf y torodd y wawr ac yr ymdaenodd y goleuni dros ardal Talsarnau. Nid oes sicrwydd i gychwyn gael ei roddi i'r achos yma hyd oddeutu terfyn y ganrif ddiweddaf, o leiaf, nis gallai y dechreuad fod ond bychan cyn hyny. Ond yn absenoldeb pob gwybodaeth am y dechreuad, gellir bod yn lled sicr i ryw gymaint o ddylanwadau crefyddol gael eu cario yma gyda'r awelon o Benrhyndeudraeth a Harlech, dau le o bob tu, a gafodd eu breintio gyda'r rhai cyntaf â gweinidogaeth y tadau Methodistaidd. Yr oedd tramwyfa Griffith Ellis, ar ei ymweliadau o Benyrallt i Bandy-y-Ddwyryd, ar hyd cwr uchaf cymydogaeth Talsarnau, a'r tebygolrwydd ydyw iddo ef, yn ol ei arferiad cyffredin o dori at ei gymydogion, fod yn foddion i enill rhai at grefydd yr Iesu yn y fro hon. Hwn yn ddiau oedd y dylanwad anuniongyrchol cyntaf. Y mae hanes arall dyddorol ar gael am Griffith Sion, y gwehydd o Ynysypandy, yr hwn a ddeuai o'i gartref, uwchlaw Tremadog, i anfon yr edafedd adref i ardaloedd y Penrhyn, Talsarnau, a Harlech. Oherwydd ei fod yn ŵr duwiol, ac yn meddu doniau amlwg mewn gweddi, arferai gadw dyledswydd deuluaidd yn y tai yr ymwelai â hwynt. Adroddai ef ei hun yr hanes wrth y Parch. Daniel Evans, gynt o Harlech, yn y modd canlynol:— "Mi a fyddwn yn arfer a myned a'r eiddo adref ar ol ei wau, a chan fod genyf y ddau draeth (y Traeth bach a'r Traeth mawr) i'w croesi wrth fyned i ardal Talsarnau, ni allwn fyned a dychwelyd yr un diwrnod; ond yr oeddwn, gan hyny, dan angenrheidrwydd, y rhan amlaf, o letya dros nos yr ochr draw i'r Traethydd; a gwnawn hyny yn gyffredin yn nhŷ perchenog yr eiddo a ddygid adref genyf. Ar yr achlysuron hyny, gofynwn genad i ddarllen a gweddio yn y teulu y lletywn ynddo. Aeth hyn yn adnabyddus yn fuan trwy y fro, mai y cyfryw oedd fy arfer. Felly, cyn hir amser, pan y ceid lle i ddisgwyl fy mod yn dyfod drosodd, gwahoddai y naill wraig y llall i'w thŷ, gan ddywedyd yn siriol, 'Dowch acw heno,-y mae gwehydd Ynysypandy yn dyfod, a chewch ei glywed ef yn gweddio ar dafod leferydd. Ymhen amser deuent yn lluoedd i'm cyfarfod, yn enwedig y rhai y gweithiwn eu heiddo, a phob amser arosent oll i glywed y weddi hwyrol, ac amryw o honynt a ddeuent drachefn ar yr un neges y boreu dranoeth, a mawr y rhyfeddu a fyddai fy mod yn gallu gweddio heb lyfr. Aethum drosodd yno unwaith ar brydnawn Sadwrn, a methais ddychwelyd y noson hono gan y llanw; ac felly bu gorfod arnaf aros yno dros y Sabbath. Y boreu Sabbath hwn yr oedd gwrandawyr y benod a'r weddi yn lled liosog. Yn y fan y codais oddiar fy ngliniau y tro hwn, wele un yn fy ngwahodd i'w dŷ i giniaw, gan ofyn i mi ddarllen a gweddio yno; ac arall a'm gwahoddai i swper, gan erchi yr un peth. Meddyliais fod llaw Duw yn hyn. Amodais, gan hyny, â'r bobl hyn, i ddyfod a'r eiddo adref ar nos Sadwrn, a threulio y Sabbath gyda hwynt. Dyma'r amser,' ebe yr hen wr, 'y dechreuais bregethu heb wybod i mi fy hun." "-Methodistiaeth Cymru, I., 303.

Gyda y Griffith Sion uchod y bu y Parch. John Elias yn brentis o wehydd. Chwenychai y llanc fyned i'w wasanaeth oherwydd iddo glywed ei fod yn bregethwr, fel y gallai gael mantais i'w grefydd yn gystal ag er dysgu ei grefft, ac aeth ato yn 1792. Ond dywedir yn y paragraff uchod mai wrth arfer darllen penod a gweddio, ar ei ymweliadau â Sir Feirionydd, y dechreuodd yr hen wehydd bregethu. Gallwn telly fod yn lled sicr y cymerai yr ymweliadau hyn â Thalsarnau le ryw gymaint o amser yn flaenorol i'r flwyddyn 1780. O gylch y pryd hwn, gan hyny, y dechreuwyd cynal moddion yn achlysurol. "Ar y cyntaf," ebe Mr. Jones, Ynysgain, "byddai pregethu yn achlysurol mewn amrywiol leoedd yn yr ardal. Byddai odfeuon gerllaw Tyddyndu yn yr Ynys. Clywsom ein mam yn coffau am bregeth wrth y Tyddyndu pan yr oedd Mr. Owen Jones, yr offeiriad, yn dychwelyd o wasanaeth y Llan. Dangosai efe awydd cryf i ymosod arnynt, ond llwyddodd ein taid ar iddo dawelu. Bu pregethu yn Sabbothol yn yr Ynys liaws o flynyddau ar ol yr amser crybwylledig." Ond yn achlysurol y cymerai hyn le yn flaenorol i ffurfiad yr achos. Ysgrifenodd y diweddar Mr. J. Jones, Ynysgain, ychydig o hanes dechreuad yr achos yn Nhalsarnau, a chyhoeddwyd ef yn y Drysorfa, Tachwedd, 1867. Dywed ef i'r offeiriad crybwylledig wneuthur cymaint ag oedd yn ei allu yn erbyn y Methodistiaid, yn yr hyn y ceir graddau o eglurhad ar y ffaith i'r ardal hon fod ar ol yr ardaloedd cymydogaethol yn cychwyn yr achos. "Mr. Owen Jones, o'r Glyn, fel y mae yr hanes yn hysbysu, oedd elyn calon i'r Pengryniaid; ac oddiar ei fod yn oruchwyliwr ar diriogaeth Mr. Ormsby, o Porkington, amcanodd, can belled ag yr oedd ei ddylanwad yn cyraedd, i lyffetheirio pregethiad yr efengyl yn yr ardal." Y gwr a argyhoeddwyd gyntaf ynghylch mater ei enaid yn Nhalsarnau, ac a fu yn foddion i enill eraill at y Gwaredwr, ydoedd Robert Roberts, o'r Tŷ Mawr. Y mae hynodrwydd yn perthyn i ddechreuad ei grefydd ef, ac fel hyn y rhed yr hanes am dano:—"Trwy ryw foddion daliwyd y gwr hwn â dychryn ynghylch mater ei enaid; ac i'r diben i dawelu gradd ar y storm, ymroddai i fyw yn foesol a dichlynaidd iawn. A'i yn gyson i'r eglwysi plwyfol o amgylch iddo i wrando yr offeiriaid. Ond er pob moddion o'r fath a ddefnyddid, nid oedd yn cyraedd gorphwysdra. Yr oedd rhyw eiriau o'r Beibl yn ymdroi yn barhaus yn ei feddwl, megis y rhai hyn,—'Mae un peth eto yn ol i ti,' a'r cyffelyb. Ond yn nghanol ei drallod clywodd fod rhyw offeiriad hynod yn Llanberis, yn Sir Gaernarfon. Codais,' ebe fe, "yn foreu ryw Sabbath, a chyrhaeddais yno erbyn y gwasanaeth boreuol. Pan oedd yn dechreu pregethu daliwyd fi â difrifwch, a deallais yn bur fuan mai gwir a glywswn i yn fy ngwlad am y pregethwr; canys nid oeddwn wedi clywed dim yn debyg erioed o'r blaen. Dangosai y pechadur fel un heb ddim da ynddo, a'i gyflwr yn llawn o drueni; ac O! fel y darluniai barodrwydd a chymhwysder y Gwaredwr, ac mor daer y galwai bechaduriaid ato! Aethum yno amryw Sabbothau olynol; ond unwaith wedi dyfod allan o'r Llan, pan oeddwn eto ar y fynwent, cyfeiriodd yr offeiriad ei gamrau ataf, a gofynodd i mi, o ba le yr oeddwn yn dyfod, a gwahoddodd fi i'w dŷ i gael ciniaw. Minau a aethum. Gofynodd y gwr parchedig i mi lawer o bethau ynghylch fy mater ysbrydol; a gofynodd hefyd paham y deuwn mor bell oddicartref i wrando. Dywedais fy mod i wedi bod yn y llanau o amgylch fy nghartref, ac wedi gwrando mor fanwl ag y gallwn, ond nid oeddwn yn cael dim tawelwch i fy ysbryd; ond fy mod yn cael gradd o hyny wrth wrando ar ei weinidogaeth ef. Gofynai drachefn,—

'A oes dim o'r bobl a elwir Methodistiaid yn pregethu yn yr ardal?"

'Oes,' ebe finau, ond ni fyddaf un amser yn myned i'w gwrando hwy.'

'Paham hyny?" ebe'r offeiriad. 'Wel, Syr,' ebe finau, 'deall a wnaethum mai y gau broffwydi a ddarlunir gan Judas a chan yr apostolion eraill ydynt, y rhai y dylwn ar bob cyfrif eu gochel.'

'Nage,' ebe'r offeiriad, 'ond oddiar ragfarn a gelyniaeth yn unig y darlunir hwy felly. Byddai yn dda genyf fi fy hun gael cyfleusdra i'w gwrando yn fynych. Nid oes dim gwahaniaeth rhyngddynt hwy a minau mewn athrawiaeth; oblegid yr un Beibl ydyw testyn ein pregethau, yr eiddynt hwy a'r eiddof finau. Cynghorwn chwi, druan, gan hyny, i ymuno â hwy.' Ymuno â'r Methodistiaid a wnaeth, yn ol cyngor offeiriad Llanberis, a threuliodd weddill ei oes yn ffyddlawn iawn yn eu plith. Bu ei dŷ o hyn allan yn gartref i arch Duw, ac yn llety clyd i weinidogion y Gair, lle y derbynient hwy a'u hanifeiliaid ymgeledd a chroesaw."-Methodistiaeth Cymru, I., 303.

Robert Roberts fu yn foddion i sefydlu yr achos. Ceisiai ef bregethwyr i ddyfod i'r ardal i bregethu, a chadwai hwy a'u hanifeiliaid ar ei draul ei hun. Arno ef yn bersonol y disgynai cario yr achos ymlaen ymron yn llwyr. Gwellhaodd ei amgylchiadau bydol yn fawr yn fuan wedi iddo ymuno â chrefydd, a phriodolai yntau hyny yn gwbl i'w waith yn derbyn Arch Duw i'w dy, ac yn myned i dipyn o drafferth a thraul gyda'i achos. Adeiladodd neu pwrcasodd dŷ i gynal moddion gras ynddo, yn mhentref Brynybwbach, neu Bryn-y-bwa-bach. Yr oedd yno hefyd ystafell, a bwrdd ac ystol, a gwely i'r llefarwyr aros dros nos, a Catherine Morris, o'r Garthbyr, fyddai yn gofalu am danynt hwyr a boreu. Yn Mrynybwbach y byddai y bregeth y Sabbath, ac yno y cynhelid y cyfarfod eglwysig dros amryw flynyddau ar y cyntaf. Sefydlwyd yr eglwys, fel y dywedwyd, yn rhywle yn agos i ddiwedd y ganrif ddiweddaf. Y mae enwau yr aelodau wedi eu croniclo mewn llyfr, gan Dafydd Sion James, yn y flwyddyn 1803. Wedi i'r achos fod am ryw dymor yn y capel bach, fel ei gelwid, sef yn Brynbwbach, symudodd yn gwbl oll i'r Tymawr, Talsarnau; "ac mewn siamber yno y cynhelid y cyfarfodydd eglwysig. Bu Cyfarfodydd Misol yn Tymawr, a bu Mr. Charles, a John Roberts, Llangwm, yno yn pregethu." Bu Robert Roberts farw yn y flwyddyn 1817, mewn henaint teg, wedi bod yn offerynol yn llaw Rhagluniaeth i gychwyn yr achos yn Nhalsarnau, ac wedi dangos ffyddlondeb tuhwnt i'r cyffredin yn ei ddygiad ymlaen. Brawd arall ffyddlon gyda'r achos yn ei gychwyniad ydoedd William Roberts, Maesycaerau, gwr llym yn erbyn ymddygiadau anfoesol y wlad.

Adeiladwyd y capel cyntaf yn Nhalsarnau yn y flwyddyn 1813, a Dafydd Cadwaladr a lefarodd ynddo ar Sabbath ei agoriad. Prynwyd y tir yn feddiant yn 1827, ond ni ddywedir am ba swm. Chwanegwyd at ei led yn 1839, ac ymhen tua phymtheg mlynedd wedi hyny, rhoddwyd oriel arno. Yn 1865, prynwyd tir yr ochr arall i'r ffordd, am yr hwn y talwyd 74p. 9s., a'r flwyddyn hono adeiladwyd y capel presenol, a gwerthwyd yr hen gapel. Yn ol Meddianau y Cyfundeb am 1882, gwerth y capel a'r eiddo perthynol iddo y flwyddyn hono ydoedd 1700p. Wedi bod dros dymor hir o dan faich trwm o ddyled, lleihawyd hi yn raddol, ac yn 1887, rhoddwyd oriel (gallery) ar y capel, yr hon a gostiodd oddeutu 360p. Y mae yn awr yn gapel hardd a chysurus. Ar ddiwedd 1889 y ddyled oedd 480p. Os. 1½c.

Tua'r flwyddyn 1807, sefydlwyd Ysgol Sabbothol yn yr Ynys, yr hon a hanodd o'r frawdoliaeth Fethodistaidd a ymgynullai yn mhentref bychan, mynyddig, Brynbwbach. Prif offerynau ei sefydliad oeddynt Sion William, y Carpenter, a Mrs. Jennett Jones, o'r Tycerig. Dywedir i'r ysgol hon ymgartrefu, byw, a chynyddu mewn adeiladau perthynol i deulu Tycerig am ysbaid o 61 o flynyddau. Yn y flwyddyn 1868, adeiladwyd ysgoldy yn yr Ynys, lle, er y pryd hwnw, y cynhelir yr ysgol, ac y ceir pregeth unwaith y Sabbath mewn cysylltiad â Thalsarnau. Ar ddiwedd 1889, rhifai yr ysgol hon 68.

Y PARCH. DAVID WILLIAMS.

Treuliodd ef ei oes, a hono yn oes hir, bron yn gwbl mewn cysylltiad â'r achos yn Nhalsarnau. Efe a anwyd yn Hendreadyfrgi, gerllaw Harlech. Ymunodd â'r eglwys yn y Dyffryn, a phan yn cael ei dderbyn yno, cynghorai Harry Roberts ef ar iddo wylio rhag cyfarfod â'r hyn a ddigwyddodd i lawer-peri rhoddi bar du ar draws ei enw. Symudodd i wasanaethu i'r Tymawr yn yr ardal hon yn 1804. Yn fuan, oddiar anogaeth Mr. Charles, dechreuodd gadw Ysgol Sul yn y capel bach, Brynbwbach. Dechreuodd bregethu o gylch 1814. Bu farw yn lled sydyn yn Gwyddelfynydd, tra yn aros am wythnos i gadw cyfarfodydd eglwysig yn nghymydogaeth Towyn, Rhagfyr 7, 1854, wedi bod yn proffesu Mab Duw am 55 o flynyddoedd, ac yn ei bregethu am o gwmpas 40 mlynedd. Gŵr cydnerth o ran lluniad ei gorff ydoedd, ac o edrychiad dipyn yn sarug. Ni chafodd gymaint o dalentau, na rhai mor ddisglaer â rhai o'i frodyr, ond treuliodd ei oes yn ffyddlawn a diwastraff yn ngwinllan ei'Arglwydd. Yr oedd ei gymeradwyaeth fel pregethwr yn cynyddu yn hytrach na lleihau hyd ddiwedd ei oes, a'r rhai mwyaf cymeradwy o hono oeddynt eglwys a chynulleidfa Talsarnau.

Robert Roberts, fel y crybwyllwyd, a roddodd gychwyniad i'r achos; ar ol ei farwolaeth ef yn 1817, bu llecyn trymaidd dros yr eglwys am dymor; graddau o gam-olygiad am bethau allanol. Nid oedd yma ar y pryd yr un blaenor o osodiad rheolaidd, na'r un wedi bod o gwbl. Yn y cyfwng hwn, ymgymerodd Richard Jones, Tyceryg, ar gais ei frodyr, i ofalu ar gael pregethwyr i'r daith. Bu ef yn ddiwyd hyd ei fedd gyda darparu ymhob modd ar gyfer yr achcs. Ei briod hefyd oedd wraig o dymer arafaidd, ddwys, a phrofiadol, a thra ymroddgar i ddilyn moddion gras hyd ei marwolaeth yn 1838. Ni ymwelwyd â Thalsarnau yn gymaint a llawer lle âg adfywiadau nerthol a chyffrous, oddigerth yn 1817. Yn hytrach, enillai y gwirionedd galonau y bobl yn raddol. Yn ystod y deng mlynedd, o 1830 i 1840, lliosogwyd rhif yr eglwys o ddeugain i gant. Yma, yn y tymor hwn, fel y cofir, y dibenodd y Parch. Richard Jones, y Wern, ei lafur yn ngwasanaeth ei Arglwydd. Ymhen ysbaid o amser drachefn, sef oddeutu 1849, symudodd Mr. Morgan Owen a'i deulu o'r Dyffryn i fyw i'r Glyn. Y mae rhai o'r teulu wedi bod yn cyfaneddu yno am dymor, ac yn Rhosigor drachefn, o hyny hyd yn awr, ac wedi bod bob amser yn gynorthwy mawr i ddygiad yr achos ymlaen yn Nhalsarnau yn ei holl gysylltiadau. Ceir rhestr o'r swyddogion yn mhellach ymlaen. Bu amryw yn ddiameu o wasanaeth i grefydd heblaw hwy, er na ddaeth i'n llaw enwau dim ond rhyw ddau neu dri yn ychwanegol at y rhai a grybwyllwyd. Lawer o amser yn ol, bu un Hugh Williams, genedigol o Rostryfan, o gryn wasanaeth mewn addysgu yr ieuenctyd gyda chaniadaeth y cysegr. Ymfudodd o'r ardal i America. Y mae yn deilwng o goffhad hefyd fod yr arweinydd canu presenol, Mr. Owen Roberts, wedi bod yn wasanaethgar a ffyddlon yn ei swydd am 50 mlynedd. Arferai y Parch. G. Williams adrodd hanesyn am grefyddolder Ann Williams, priod y pregethwr adnabyddus, David Williams. Pan yr aeth ef i dŷ yr hen chwaer weddw ryw ddiwrnod, yn agos i ddiwedd ei hoes, yr oedd yn eistedd ei hunan a'r Beibl yn agored ar y ford o'i blaen, a dywedai wrth G. Williams ar ei fynediad i'r tŷ, "Wyddoch chi beth oeddwn i yn ei wneyd cyn i chi ddod i'r tŷ? Hel twr o adnodau at eu gilydd, a cheisio dyfalu uwch eu penau pa un o honynt fyddai fwyaf tebyg o weinyddu cysur i mi wrth fyned trwy yr hen Iorddonen, ac yr ydw i yn meddwl yn bur siwr mai yr adnod hono fydd hi—Cyfamod tragwyddol a wnaeth efe â mi, wedi ei luniaethu yn hollol ac yn sicr: canys fy holl iachawdwriaeth a'm holl ddymuniad yw.'" Catherine Jones, priod y blaenor Richard Jones, Brynbwbach, oedd engraifft ragorol o wragedd crefyddol yr oes o'r blaen. Byddai hi yn fynych yn gorfoleddu o dan weinidogaeth y Gair. Un adeg, ar amser cyfarfod pregethu blynyddol y Penrhyn, yr oedd ei choes yn ddrwg fel ag i'w hanghymwyso yn hollol i fyned o'r tŷ, a cheisiai ei gŵr ei pherswadio i aros gartref. Mynu myn'd, modd bynag, i'r Penrhyn a wnaeth. Aeth ei gŵr yno ar ei hol, ac erbyn iddo gyraedd, yr oedd yn orfoledd mawr yn y lle, ac ar fynediad i'r capel, pwy a welai yn neidio can uwched a neb oddiwrth y llawr, ond Catherine, ei wraig ei hun gyda'i choes ddrwg. Yn hanes yr eglwysi eraill yr ydys wedi gweled i'r eglwys hon fod yn daith am hir amser gyda Harlech, a chyda Harlech a'r Gwynfryn yn flaenorol. Er y flwyddyn 1866, mae Talsarnau yn daith ar ei phen ei hun, a chyfrifir hi y 30 mlynedd diweddaf yn eglwys gymhariaethol gref. Yma y cychwynodd y Parch. Hugh Roberts, y Graig, Sir Aberteifi, i'r weinidogaeth; ei flwyddyn brawf yn dechreu Mai, 1876.

A ganlyn ydyw rhestr y blaenoriaid:—

JOHN JONES, TYMAWR.

Efe oedd y blaenor cyntaf a alwyd yn ol y dull arferol o ddewis blaenoriaid. Cymerodd hyn le yn rhywle o gylch 1825. Genedigol ydoedd ef o Lanfrothen. Ymunodd â chrefydd yn Harlech, tra yn gwasanaethu yn Tyddynyfelin. Ar ol marw Robert Roberts, daeth yn was at ei weddw, Catherine Roberts, ac ymhen pum mlynedd priodasant. Treuliodd y rhan ddiweddaf o'i oes yn y Tycerig. Ar ei ysgwyddau ef y gorphwysai yr achos am dymor, ac ymgymerai yntau â'r oll yn dra ffyddlon. Yr oedd ei dŷ yn westy fforddolion, a'i ystabl wedi ei chysegru i ddibenion yr efengyl. Profodd argyhoeddiad grymus yn nechreuad ei grefydd. Y rhai a'i hadwaenent a ddywedent ei fod yn hynod mewn duwioldeb, a'i gymeriad yn wywdra i ryfyg annuwiolion yr ardal. Cyfrifir ef hyd heddyw fel un o wyr urddasol eglwys Talsarnau. Bu farw yn niwedd y flwyddyn 1859.

JOHN JONES, YSW., YNYSGAIN.

Ganwyd ef yn Plas Uchaf, Ionawr 5, 1803. Perthynai ei rieni i'r Eglwys Sefydledig, ac yno y dygwyd yntau i fyny hyd nes oedd yn 27 oed, er yr elai pan yn ieuanc i Ysgol Sul y Methodistiaid. Yn y flwyddyn 1830, wedi cryn ymrysonfa yn ei feddwl, oddiar argyhoeddiad cydwybod oleuedig, gadawodd y Llan, ys dywedai, a bwriodd ei goelbren yn llwyr ac yn hollol gyda'r Trefnyddion Calfinaidd. Oherwydd ei fod o deulu cyfrifol, ac yn wr boneddigaidd a chrefyddol, ac yn llawn o ysbryd gwaith, gosodwyd ef ar unwaith mewn amryw swyddi. Mai 13, 1834, dewiswyd ef yn flaenor yn eglwys Talsarnau. Am ddeng mlynedd o amser o'i ymuniad a'r Ymneillduwyr, llanwodd le pwysig yn ei ardal, a'r ardaloedd cylchynol, ac yn y sir. Bu yn ysgrifenydd Cyfarfod Ysgolion Dosbarth y Dyffryn am wyth mlynedd. Pan ranwyd y sir yn ddau Gyfarfod Misol dewiswyd ef yn ysgrifenydd Cyfarfod Misol Gorllewin Meirionydd, a'i enw ef sydd wrth y cofnodion cyntaf. Ond yn mis Tachwedd, 1840, symudodd Mr. Jones o'r Plas Uchaf i Ynysgain. Dewiswyd ef yn swyddog drachefn yn eglwys Criccieth, lle y parhaodd i weithio hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymerodd le Tachwedd 30, 1875, yn 72 oed.

MORRIS JONES, CEFNGWYN.

Efe a dderbyniwyd yn aelod o'r Cyfarfod Misol fel blaenor yr eglwys hon Rhag 6, 1843. Mab Tycerig ydoedd, lle a fu yn gefn i'r Ysgol Sabbothol yn yr Ynys o'i chychwyniad, ac i'r achos yn gyffredinol yn Nhalsarnau, a chafodd y mab awyrgylch grefyddol i droi ynddi o'i ieuenctid, a gadawodd y yfryw awyrgylch ei hôl arno. Yr oedd yn wr cywir, ffyddlon, a chrefyddol, a'i gymeriad yn uchel ymysg ei gymydogion, yn gystal ag yn yr eglwys yr oedd yn swyddog ynddi. Wedi gwasanaethu y swydd yn anrhydeddus am ugain mlynedd, bu farw Tachwedd 29, 1862. Dilynodd ei blant oll yn llwybrau crefydd ar ei ol. Mab iddo ef oedd y blaenor gweithgar ac ymroddedig Mr. Richard Jones, Shop Newydd, Dolgellau, ac y mae y mab arall, Mr. John Jones, yn flaenor defnyddiol yn Nhalsarnau yn awr. Merched iddo ef ydyw priod y Parch. Robert Thomas, Llanerchymedd, a phriod y Parch. O. T. Williams, Rhyl.

RICHARD JONES, BRYNBWBACH.

Galwyd yntau yn flaenor yr un amser a Morris Jones, Cefngwyn, a bu fyw o gylch tair blynedd ar ei ol. Yr oedd ef yn ysgrythyrwr a duwinydd da, ac yn un o'r hen grefyddwyr a gasglasant eu holl wybodaeth c'r Beibl. Trwy wasanaethu y swydd yn dda, enillodd "radd dda, a hyfder mawr yn y ffydd sydd yn Nghrist Iesu." Bu farw Awst 13, 1865. Bu yma amryw yn gwasanaethu y swydd heblaw yr uchod, rhai am dymor byr, a rhai wedi symud i gysylltiad ag eglwysi eraill, lle y gwelir coff had am danynt. Morgan Owen, y Glyn, a fu yn ddiacon parchus yma am 15 mlynedd,—coffheir am dano mewn cysylltiad â'r Dyffryn. Bennett Jones, a dderbyniwyd i'r Cyfarfod Misol Mawrth, 1866,-bu farw cyn pen hir wedi hyn. D. Jones, Glanywern, a fu yn flaenor, ond ymadawodd at y Bedyddwyr. Evan Roberts, a neillduwyd yn 1874,bu farw ymhen tair blynedd; Owen Jones a neillduwyd yr un amser, ac a symudodd i Ffestiniog; H. J. Hughes a ddewiswyd yn 1872, ac a symudodd i'r Penrhyn; Mr. R. Rowland, ysgolfeistr, ymadawodd i'r Penrhyn; G. Evans, ysgolfeistr, ymfudodd i America; Richard Lloyd,-ymadawodd i Borthmadog. Y mae un arall wedi bod mewn cysylltiad hwy a'r eglwys na'r brodyr a enwyd, sef Mr. O. Owen, gynt o'r Glyn. Neillduwyd ef yn flaenor yn nechreu y flwyddyn 1857. Bu ei wasanaeth yn dra chymeradwy ac o werth mawr i'r eglwys tra bu yn trigianu yn yr ardal. Ac fel prawf o hyny, yn y flwyddyn 1867, sef yn fuan ar ol gorphen adeiladu y capel presenol, cyflwynodd yr eglwys anrheg o 45p. iddo ef a'i briod. Symudodd i fyw i'r Penrhyn yn 1873. Y mae ei wasanaeth wedi bod yn fawr hefyd mewn amryw gylchoedd yn y Cyfarfod Misol, yn enwedig ei ffyddlondeb yn y swydd o Drysorydd y Genhadaeth Sirol am ysbaid o ugain mlynedd. Y blaenoriaid yn bresenol ydynt Mri. W. Jones, Cadben Ed.. Williams, Thomas Davies, John Jones, a Robert Jason.

Y PARCH. GRIFFITH WILLIAMS.

Yn Nhalsarnau y treuliodd ef ei oes gyhoeddus bron yn gwbl, ac enillodd y cymeriad o fod yn un o golofnau yr eglwys gymaint a neb yn ystod amser ei ymdeithiad yn yr ardal. Tuag at i'r hanes fod yn gyflawn, gosodir i lawr yma y prif ffeithiau yn amgylchiadau ei fywyd, er fod Cofiant iddo wedi ei gyhoeddi ryw bedair blynedd yn ol. Efe a anwyd yn mhentref Dolwyddelen, yn y flwyddyn 1824. Ei rieni, y rhai oeddynt bobl wir grefyddol, a symudasant, tra yr oedd ef yn bur ieuanc, i fyw i Rhiwbryfdir, Ffestiniog, ac yn yr ardal hono y tyfodd i fyny, ac y ffurfiodd ei gymeriad. Gan nad oedd yn ei elfen gyda phethau y bywyd hwn, rhoddodd ei fryd ar fyned i bregethu, a thraddododd ei bregeth gyntaf yn hen gapel Tanygrisiau, Mawrth 13, 1848. Bu yn Athrofa y Bala am bedair blynedd. Ar ol gorphen ei amser yno, aeth i Lanarmon Dyffryn Ceiriog, i gadw ysgol ddyddiol. Aeth trwy amgylchiadau boreuol ei fywyd gan gadw ei gymeriad yn bur a dilychwin, a thrwy ei elfen gymdeithasgar, ynghyd â llawer iawn o naturioldeb, enillodd iddo ei hun y tymor hwn lawer o gyfeillion.

Yn y flwyddyn 1855, ymsefydlodd yn Nhalsarnau, ac yn yr un flwyddyn, priododd gyda Miss Sarah Jones, merch y diweddar Barch. Isaac Jones, o Nantglyn, Sir Ddinbych. Ar ei ymsefydliad yma, dechreuodd gario ymlaen fasnach, er enill bywoliaeth iddo ei hun a'i deulu. Nid oedd, yr amser hwnw, yr un ffordd i bregethwr gyda'r Methodistiaid fyw ond trwy ymgymeryd â chelfyddyd neu fasnach fydol. Parhaodd i gario ymlaen y fasnach hyd ddiwedd ei oes, tymor o chwe' blynedd ar hugain. Bu Rhagluniaeth yn dda wrth eglwys Talsarnau, trwy anfon pregethwr yma i fyw ymhob cyfnod o'i hanes bron o'r cychwyn cyntaf. Y flwyddyn cyn ymsefydliad Mr. Griffith Williams yma y bu farw yr hen bregethwr adnabyddus, Mr. David Williams. Gwnaed y bwlch i fyny felly ar unwaith. Er mai ymddibynu ar ei fasnach yr oedd Mr. G. Williams am ei fywoliaeth, eto, gwasanaethodd yr eglwys trwy yr holl amser gyda ffyddlondeb mawr. Yr ydoedd, mae'n wir, yn ystod blynyddoedd diweddaf ei oes yn derbyn swm bychan o gydnabyddiaeth am y gwasanaeth hwn. Gwnaeth waith efengylwr, ac ymgymerodd â rhan helaeth o bwysau yr achos, mewn adeg yr oedd dyled drom yn aros ar y capel. Nid oes neb ond y rhai oedd yn cydoesi âg ef a all wybod am ei bryder, ei ofal, ei gynlluniau, a'i ymdrechion i beri i achos crefydd, yn ei gymydogaeth ei hun, fyned ar gynydd i gyfateb i freintiau a manteision yr oes.

Yn ei gysylltiadau teuluaidd, yr oedd bob amser yn ddedwydd. Daeth yn adnabyddus fel un yn dwyn i fyny liaws mawr o deulu, ac fel Abraham, gorchymynodd i'w blant a thylwyth ei dŷ i rodio yn ffordd yr Arglwydd. Cawsant oll gychwyniad crefyddol o'r fath oreu. Mae ei fab hynaf, y Parch. Isaac Jones Williams, yn weinidog yn Llandderfel er's amryw flynyddau. Yr oedd yn ŵr cyfeillgar, pwyllog, a hollol ddidwyll yn ei gysylltiadau bydol a chrefyddol. Ffraethineb a humour oeddynt linellau amlycaf ei gymeriad mewn cymdeithas. Deuai yr awydd cryf oedd ynddo i lesoli ei gyd-ddynion i'r golwg yn ei waith yn wastad yn cynllunio rhyw symudiadau newyddion. Yr oedd yn un o wyr amlycaf Sir Feirionydd gyda Dirwest. Gwnaeth ei ran yn dda gyda llenyddiaeth ei oes. Ysgrifenodd amryw lyfrau, heblaw llawer i'r cylchgronau. Ac yr oedd ei arddull yn rhwydd, eglur, chwaethus, a phoblogaidd. Yr oedd ei ddawn i siarad yn gyhoeddus yn afrwydd a thrymaidd, ond enillodd ei weinidogaeth gymeradwyaeth graddol trwy ei oes, a chynyddai ei boblogrwydd a'i ddylanwad yn fwy tua'r diwedd. Wedi treulio ei oes yn wir ddefnyddiol, bu farw yn serch ei frodyr a'i wlad, Hydref 23, 1881, yn 57 mlwydd oed. Cyhoeddwyd Cofiant iddo yn 1886, yn Swyddfa Mri. Davies ac Evans, y Bala.

Yn 1883, rhoddodd eglwys Talsarnau alwad i'r Parch. Elias: Jones, cysylltiad sydd wedi para yn hapus hyd yn bresenol, pryd y mae ar symud i'r Drefnewydd, trwy alwad yr eglwys. yno.

Nifer y gwrandawyr, 464; cymunwyr, 176; Ysgol Sul, 248.