Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai/Cymeriadau Amrywiaethol genedigol yn y ddau Blwyf
| ← Meddygon genedigol yn y ddau Blwyf | Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai gan William Parry (Llechidon) |
Ysgolfeistriaid genedigol yn y ddau Blwyf |
PENNOD V.
CYMERIADAU AMRYWIAETHOL
Rydym yn cael fod cryn lawer o bersonau heblaw a enwyd wedi bod, ac yn bod yn bresenol, ag a ystyrid yn dra enwog yn eu dyddiau yn Llanllechid a Llandegai, ac felly ni a gawn enwi rhai ohonynt. Enwn yn gyntaf yr hen
HUMPHREY CRYMLYN. Yr ydym yn cael iddo ef gael ei eni yn ngwaelod plwyf Llanllechid, a hyny tua chanol yr ail ganrif ar bymtheg. Yr oedd yn Ser-ddewin enwog, ac yn cario ei ddylanwad Ser-ddewinol dros y wlad; a mawr oedd y grediniaeth a roddid iddo. Yr oedd yn ysgolhaig gwych-yn tra rhagori ar neb o'i gymydogion. Gallai fel seryddwr fesur y pellder i'r lloer, neu i un o'r planedau, gyda chywreinrwydd annghyffredin. Ystyrid ef yn rhifyddwr tra rhagorol.
IDRIS DELYNOR a anwyd, fel yr adroddir, yn ardal Ciltwllan, a hyny tua chanol yr unfed ganrif ar bymtheg. Yr oedd nid yn unig yn delynor, ond yr oedd hefyd yn ffidler gwych. Dywedir mai oddiwrtho ef y derbyniodd "Ffynon Ffidler," yn y Waen-lydan, ei henw; ac am y byddai yr hen Idris yn arferol o fyned i Waen -lydan i dynu pabwyr, camgymerwyd ef unwaith gan Herw Heliwr am Geiliog y Mynydd; ond ni chanlynodd y camgymeriad farwolaeth i'r ffidler. Fodd bynag, diangodd yr Herw Heliwr o'r wlad, na welwyd mwy mohono.
THOMAS WIĻLIAMS, TALYBONT, a fu byw ac a flodeuodd tua dechreu y ddeunawfed ganrif. Cyhoeddodd yntau hanes dyfodiad cenedl y Cymry i'r wlad hon mewn llyfryn bychan, yr hwn sydd yn hynod o ddiffygiol o ran trefn, cynllun, ac orgraff. Ystyrid ef yn ei ddyddiau, yn un o brif enwogion Llanllechid.
WILLIAM PARRY, O DALYBONT, oedd yn un o'r ysgolheigion penaf yn mhlwyf Llanllechid, tua chan mlynedd yn ol. Ganwyd ef tua chant a deuddeng mlynedd ar ugain i eleni. Derbyniodd ei addysg foreuol yn Ysgol Friars, Bangor. Cawn ei fod yn llenor campus yn ysgolhaig rhagorol, yn ieithwr da yn y Gymraeg, y Seisneg, a'r Lladin. Nis gallem lai nag ystyried gŵr o'r nodwedd uchod, yn y dyddiau tywyll hyny ar lenyddiaeth yn gwir deilyngu ei restru yn un o brif enwogion ei blwyf. Cawsom yr hyfrydwch o weled ei lawysgrif er's yn agos i chwech ugain mlynedd, ac nis gallem lai na'i hystyried yn y dosbarth cyntaf. Bu iddo chwech o blant—tri mab a thair merch. Nid oes ond un yn fyw, sef Ellen, yr ieuengaf ohonynt, yr hon a anwyd yn y flwyddyn 1789, ac sydd yn byw yn bresenol yn Talybont. Bu farw W. Parry Mai 1af, 1823, yn 88 mlwydd oed.
HENRY ELLIS, Ysw., CILFODAN. Yr oedd y gŵr hwn yn byw tua chanol y ddeunawfed ganrif, a chyn hyny. Efe oedd etifedd (aer) Cilfodan. Wedi i'w frawd, Dr. Griffith Ellis, ymadael o'r Groeslon, Llanllechid, i fyw i Fangor, fe aeth Henry Ellis i'r Groeslon yn ei le. [Gwel hanes Dr. G. Ellis mewn cwr arall.] Yna cymerodd Morris Ellis le ei frawd yn Nghilfodan fel amaethydd. Mae y gŵr hwn wedi ymfudo i'r America er's dros bedwar ugain mlynedd. Cawn fod iddo ferch yn byw yn America yn bresenol, ac yn dra chyfoethog Chwaer i'r Henry Ellis hwn oedd Elizabeth Ellis, Tyddynisaf, un o'r gwragedd crefyddol cyntaf yn mhlwyf Llanllechid, yr hon, meddir, a gafodd ei throchi gan y Bedyddwyr yn afon Ffrwdlas. Tad hefyd oedd yr Henry Ellis hwn i Ellis Parry, y Groeslon (tad Henry Ellis, Meddyg, Bangor), yr hwn a ystyrid yn un o'r ysgolheigion a'r llenorion penaf yn mhlwyf Llanllechid yn ei ddydd. Efe hefyd oedd tad y diweddar Owen Ellis Ysw., o'r Cefnfaes, Llanllechid, yr hwn a ddaeth yn etifedd Cilfodan ar ol ei dad. Yr oedd yntau yn llenor da yn ei ddydd, ac yn ŵr o ddylanwad mawr yn mhlwyf Llanllechid, yn neillduol yn ei gysylltiad âg achosion plwyfol, &c.
Gallem chwanegu fod ei feibion yn llenorion enwog, sef y diweddar Henry Ellis, Talybont; Owen Ellis, Ysw., ac Humphrey Ellis, Ysw., o'r Cefnfaes. Derbyniodd y tri bob manteision addysg pan yn ieuanc. Cydnabyddir hwy yn ysgolheigion tra rhagorol, ac yn wir gydnabyddus â gweithiau y prif awdwyr, hen a diweddar.
JOHN MORRIS, Y BRONYDD. Ganwyd y gŵr hwn yn y Bronydd, yn y flwyddyn 1778. Yr oedd yn frawd i daid Eos Llechid o du ei fam. Er na chafodd ond ychydig o addysg foreuol, eto, trwy lafur a diwydrwydd, cawn ei fod wedi cyraedd graddau lled bell mewn amryw gangenau gwybodaeth. Ystyrid ef yn ei oes yn ddaearyddwr campus. Byddai yn hyfrydwch mawr ei glywed yn enwi gwahanol deyrnasoedd y ddaear, eu maintioli, eu trafnidiaeth, rhifedi eu trigolion, natur eu crefydd, a'u cyfreithiau, &c. Cawn hefyd ei fod yn seryddwr rhagorel. Enwai y ser a'r planedau, eu pellder, eu maintioli, eu cylchdroadau, &c., fel pe buasai wedi bod yn preswylio ynddynt holl ddyddiau ei einioes. Clywsom mai gydag ef y bu Arfonwyson yn cael y gwersi cyntaf erioed mewn seryddiaeth. Yr oedd yn dduwinydd da, ac yn henafiaethydd gwych. Bu farw Mehefin 21, 1843, yn 65 mlwydd oed,
WILLIAM GRIFFITH, CILFODAN, a ddygwyd i fyny yn amaethydd parchus gyda'i dad. Dygwyd ef i fyny o ran ei addysg yn Ysgol Friars, Bangor, a gwnaeth y defnydd goreu o'i amser ynddi. Yr oedd W. Griffith yn un gwir enwog yn mhlwyf Llanllechid yn ei ddydd. Yr oedd llawer iawn o ragoriaethau yn perthyn iddo. Mae yn debyg ei fod yn un o'r rhai dysgedicaf yn y plwyf yn ei ddyddiau ef. Yr oedd yn wladwr rhagorol, yn hynod ddeallus mewn materion plwyfol, yn mha rai yr ystyrid ei air fel cyfraith bob amser. Byddai y wlad yn d'od ato am gynghorion cyfreithiol. Gwnaeth ganoedd o ewyllysiau, gweithredoedd, &c. Yr oedd yn deall Seisneg yn gampus, yn Gymreigiwr rhagorol, ac yn Lladinwr gweddol. Fel cristion yr oedd ei rodiad yn addas a diargyhoedd. Eglwyswr oedd ef hyd o fewn yr 20ain mlynedd diweddaf o'i oes; yna bu yn aelod hardd gyda'r Trefnyddion Calfinaidd yn y Carneddi. Bu farw yn y flwyddyn 1860, yn 86 mlwydd oed. Gallem ddyweyd i dri o'i feibion ddringo i fyny i safle lled uchel o ran dylanwad:—Thomas, fel blaenor eglwysig, wedi hyny fel pregethwr, (gwel taflen y pregethwyr); William, fel ysgolhaig a relieving officer; a Morris, fel cyfreithiwr tra dysgedig a galluog.
WILLIAM WILLIAMS, LLANDEGAI, a anwyd yn Trefdraeth, Môn, ac a flodeuodd tua chanol y ganrif ddiweddaf. Yr oedd W. W. yn llenor o'r iawn ryw —yn ysgolhaig rhagorol, ac yn hynafiaethydd manylgraff. Ysgrifenodd lyfr o'r enw "Prydnawn-gwaith Cymru." Hefyd, ysgrifenodd lyfr tra galluog ar "Hynafiaethau Mynyddoedd Sir Gaernarfon, ac Achau Teulu y Penrhyn." Saddler wrth ei alwedigaeth oedd W. Williams.
ROBERT WILLIAMS, FRONDEG, BANGOR, oedd fab i W. Williams, Llandegai. Ganwyd ef yn y lle uchod tua'r flwyddyn 1787. Yr oedd R. Williams yn llenor o'r dosbarth cyntaf, yn fardd da, ac yn ysgrifenydd. gwych. Ysgrifenodd gyfrol o "Gorff o Dduwinyddiaeth " tra chymeradwy gan y Beirniaid mwyaf galluog. Tirfesurydd oedd ef wrth ei alwedigaeth, a bu yn sir Drefaldwyn am amryw flynyddau yn mesur y mynyddoedd. Mab iddo ef ydyw y Parch. R. Williams, Periglor presenol Llanfaelog, &c., Môn, yr hwn a ystyrir yn ysgolhaig rhagorol, yn llenor campus, ac yn un o'r gweinidogion mwyaf cymeradwy yn Esgobaeth Bangor.
RICHARD WILLIAMS, DOLAWEN, a anwyd yn y flwydd yn 1753, a bu farw yn y flwyddyn 1816, yn 63 mlwydd oed. Un o'r goruchwylwyr cyntaf a fu yn Chwarel y Cae, o dan Arglwydd Penrhyn, oedd R. Williams, Dolawen. Cawn y llinellau canlynol wedi eu tori ar gareg ei fedd yn mynwent Llanllechid:— "Efe a wasanaethodd 31 mlynedd megys talydd i'r gweithwyr yn y chwarelau llechi, o dan yr Arglwydd Penrhyn, yn mha le y rhyglyddodd barch a chariad am ei ddiwydrwydd, ei ofal, a'i fawr onestrwydd yn ei swydd a'i fasnach âg ereill."
RICHARD MORRIS GRIFFITH, BANGOR, a anwyd yn Penybryn-uchaf, Llanllechid, yn y flwyddyn 1788, a bu farw Rhagfyr 4ydd, 1843. Dechreuodd ef ei oes fel chwarelwr yn chwarel Cae-braich-y-cafn; ond pan tua 17eg oed, aeth i'r ysgol am ychydig amser, yna rhwymwyd ef mewn masnachdy yn Llanrwst, lle y bu yn bwrw ei brentisiaeth. O Lanrwst aeth i Fangor i sefydlu masnachdy bychan, ond yn araf deg aeth y fechan yn fawr, a'r wael yn gref; ac am lawer o flynyddoedd cyn ei farwolaeth, yr oedd wedi cyraedd safle mor uchel, fel yr oedd ei fasnach a'i fasnachdy y mwyaf yn y ddinas; ac mae yn ffaith fod ei gyfoeth yn gymaint bron a'r eiddo neb yn holl gymydogaeth Bangor. Ganwyd iddo fab, yr hwn a alwodd ar ei enw ei hun, a'r hwn sydd yn fyw yn bresenol; a gallem ddyweyd yn hyf, ei fod yn un o'r rhai mwyaf ei ddylanwad yn holl Ddinas Bangor. Arferir galw un o Ariandai Bangor ar ei enw, am mai efe a'i sefydlodd, mae yn debyg.
GRIFFITH W. PREES, UPPER BANGOR, a anwyd yn Camgymro, Llanllechid, yn y flwyddyn 1797. Mab ydyw G. W. Prees i'r diweddar W. Prees, Camgymro. Cydnabydda pawb yn mhlwyf Llanllechid fod G. W. Prees, tua 40ain mlynedd yn ol, yn un o'r ysgolheigion penaf yn y plwyf. Derbyniodd ei addysg foreuol gyda'r diweddar Morris Griffith, Llanllechid. Pan yn 21ain oed, aeth i Penygarnedd, Môn, i gadw ysgol ddyddiol. Yn mhen y ddwy flynedd symudodd i gadw ysgol i'r Dwyrain, Môn, lle y bu am ddwy flynedd. Oddiyno aeth i Beaumaris yn Rhwymwr llyfrau, lle y bu am dair blynedd; yna daeth i gadw ysgol ddyddiol i gapel y Carneddi, i'w ardal enedigol. Bu yma am dair blynedd, sef, hyd nes yr ail-adeiladwyd y capel i'r wedd sydd arno yn bresenol. Ar ol hyn, bu amryw flynyddau yn rhwymo llyfrau yn ardal y Carneddi. Yn y flwydd yn 1839 cafodd y swydd o casglwr trethi (collector), yn mhlwyf Llanllechid, lle y bu am un mlynedd ar ddeg, pryd y dyrchafwyd ef yn relieving oficer Llanllechid a Bangor; ac o'r flwyddyn 1854, nid oedd ond relieving officer dros Fangor yn unig; ac er's pedair blynedd yn bresenol, rhoes y swydd i fyny, ac nid oes ganddo ar ei ofal yn bresenol ond y Registration yn unig. Mae ei fab R. G. Prees yn gasglwr trethi (collector) ac yn registrar yn Llanllechid yn bresenol. William ei fab a anwyd yn y flwyddyn 1822. Dygwyd ef i fyny yn ysgolhaig gwych. Cafodd le yn excise officer pan yn 24ain mlwydd oed. Bu am ychydig amser cyn cael у lle hwn yn athraw ysgol yn Llanidloes. Y lle cyntaf y bu yn exciseman oedd Iwerddon. Symudwyd ef yn fuan o'r lle hwn i Lanfairmuallt. Oddiyno i Aberaeron. Dyrchafwyd ef o'r lle hwn i fod yn division officer i Aberystwyth: Anfonwyd ef o Aberystwyth ar distillery i Liverpool; o Liverpool i Lundain i gael ei arholi, lle y pasiodd yn dra llwyddianus. Ar ol hyn bu yn Llundain yn examiner. Oddiyno anfonwyd ef i Diss, Swydd Norfolk, lle y dyrchafwyd ef yn supervisor. Bu yn y lle hwn amryw flynyddau. Yn y flwyddyn 1863 symudodd i ddosbarth Conwy, lle y mae yn gwasanaethu yn bresenol.
WILLIAM T. ROGERS, Ysw., BEAUMARIS. Mab yw Mr. Rogers i'r diweddar Thomas Rogers, Machine, Goruchwyliwr cyfrifol yn chwarel y Cae tua 60 mlynedd yn ol. Ganwyd W. Rogers yn y lle a elwid y pryd hwnw, Machine, ond sydd erbyn hyn wedi ei gladdu gan rwbel y gwaith yn y flwyddyn 1807. Dygwyd ef i fyny yn stone cutter, neu yn hytrach carver ar feini. Mae yn debyg y gellir ei restru yn mhlith y carvers cyntaf yn y deyrnas. Wedi iddo gyraedd y fath safle fel crefftwr, rhoes ei hun i fyny fel adeiladydd, yr hwn mae yn debyg a adeiladodd fwyaf o eglwysydd, capelydd, a phalasdai, o bawb yn Nghymru. Efe ydoedd awdwr y Normal College, Bangor, &c.
Fel carver bu yn fuddugol luaws o weithiau. Derbyniodd driarddeg o dlysau mewn cystadleuaethau yn Llundain, rhai yn aur ac ereill yn arian. Efe hefyd oedd y buddugol yn Eisteddfod Aberystwyth am gerfio yn y Fine Arts.
Yn y flwyddyn 1857, derbyniodd yr anrhydedd o fod yn "Fellow of the Royal Architectural Society;" ac am ysgrifenu traethawd ar ddysgyblaeth ac anianyddiaeth adeiladaeth, anfonwyd iddo yr anrhydedd o fod yn "Fellow in the Royal Society." Fel ysgrifenydd ac awdwr, ystyrir ef yn un tra galluog. Ysgrifenodd erthyglau i'r Times, Llundain, am dros ugain mlynedd yn wastad.
Yr oedd yn un o gyfeillion penaf y diweddar a'r anfarwol John George Gibson, yr hwn a fu farw yn ddiweddar yn Rhufain, a'r hwn oedd hefyd yn brif gerfiwr y byd. Gallem chwanegu, a dywedyd fod ei lyfrgell, gydag eithriad neu ddwy, y fwyaf yn ynys Môn.
JOHN THOMAS, Ysw., LLANYMDDYFRI, a anwyd yn Bethesda, Llanllechid, yn y flwyddyn 1831, yr hwn sydd fab i'r diweddar David Thomas, Coach & Horses Inn, Bethesda. Cafodd J. Thomas bob mantais a allesid ddymuno i gael addysg dda, efe gystal a'i holl frodyr a'i chwiorydd. Wedi iddo dderbyn addysg briodol, dygwyd ef i fyny fel clarc yn un o ariandai Bangor. Oddiyno dyrchafwyd ef i ariandy Treffynon, lle y bu am chwe blynedd yn gwasanaethu fel arian-gyfrifydd (accountant), a thrachefn arian-dalwr (cashier). Dyrchafwyd ef o'r lle hwn i fod yn arolygwr (manager) ariandy yn Llanymddyfri, lle y mae er's 7 mlynedd bellach. Gallem chwanegu fod iddo dri o frodyr, pa rai sydd yn ei ddylyn gyda'r un swydd anrhydeddus, sef William, Richard, a David. Mae yn ddiameu, os caiff y brodyr hyn hir oes, y deuant i safle uchel mewn enwogrwydd a dylanwad.
WILLIAM FRANCIS, Ysw., BRYNDERWEN, ydoedd fab i W. Francis, Ysw., o'r lle uchod, yr hwn hefyd sydd yn oruchwyliwr cyfrifol ar chwarel Cae braich y cafn er's tua 43 mlynedd, o dan G. H D. Pennant, Ysw., o Gastell y Penrhyn, a thrachefn o dan E. G. D. Pennant, Arglwydd Penrhyn. Ganwyd W. Francis, Ysw., ei fab, yn y flwyddyn 1830. Wrth gwrs derbyniodd yntau bob manteision addysg, a gwnaeth yn dda o'r manteision hyny. Nid pawb sydd yn gwneyd. Yn gymaint a'i fod yn ŵr ieuanc o gyneddfau cryfion, ac yn meddu ar y fath ddysgeidiaeth glasurol, ymunodd â'r gymdeithas fasnachol fawreddus hono—y " West Indies Company." Bu yn aelod o'r gymdeithas hono am amryw flynyddau. Bu farw yn Alexandria, yr Aifft, yn y flwyddyn 1857, yn 27 mlwydd oed.
Join Francis, Ysw., BRYNDERWEN, sydd fab i'r W. Francis, Ysw., uchod, a brawd i'r diweddar W. Fran cis (ieu.), Ysw., o'r lle uchod. Ganwyd yntau yn y flwyddyn 1829. Cydnabyddir ef fel goruchwyliwr yn un o'r dosbarth cymhwysaf i'r fath swydd bwysig, a hyny fel un hynaws, caredig, a gwir deimladwy. Mae yn amheus a fu boneddwr o oruchwyliwr erioed yn derbyn mwy o glod a chymeradwyaeth gan ei weithwyr na John Francis o Brynderwen. Nid yn unig mae yn ddo bob cymhwysder fel goruchwyliwr, ond cydnabydd ir ef hefyd yn un o beirianwyr cyntaf ein gwlad. Fel cynllunydd peirianau (civil engineer), ystyrir ef yn y dosbarth cyntaf.
JOHN THOMAS, TYNYCLWT, sydd fab i'r diweddar Evan Thomas o'r lle uchod, yr hwn oedd y pryd hwnw yn brif oruchwyliwr yn chwarel Cae braich y cafn, yr hwn a fu farw yn y flwyddyn 1834, yn 65 mlwydd oed. Yn gymaint a bod rhieni Mr. J. Thomas o amgylchiadau da, dygwyd ef i fyny yn ysgolhaig rhagorol. Yn y flwyddyn 1823, cafodd le i fyned yn brif ysgrifenydd (clerk) yn chwarel Cae braich y cafn, ac mae yn ddiameu y buasai yn anhawdd cael neb a fuasai yn llanw ei le.