Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai/Meddygon genedigol yn y ddau Blwyf

Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai

gan William Parry (Llechidon)

Cymeriadau Amrywiaethol genedigol yn y ddau Blwyf

PENNOD IV

Y MEDDYGON

GYDA golwg ar y Meddygon canlynol, pa rai a anwyd yn y plwyfydd hyn, nis gallwn lai na'u hystyried yn gwir deilyngu eu rhestru yn mhlith "Enwogion Llanllechid a Llandegai." Y cyntaf a enwn fydd

GRIFFITH ELLIS, YSW., CILFODAN

Ganwyd y meddyg hwn yn Cilfodan, Llanllechid, tua'r flwyddyn 1737. Adnabyddid ef y dyddiau hyny wrth yr enw, "Doctor Ellis, Cilfodan." Symudodd i fyw i Fangor, lle y treuliodd weddill ei oes fel Doctor Phisygwriaeth. Bu yn derbyn ei addysg yn y prif Ysbyttai yn Caerlleon. Yr oedd y Doctor hwn yn frawd i'r grefyddwraig dda hono, yr hon oedd y grefyddwraig gyntaf, mae yn debyg, gyda'r Ymneillduwyr yn mhlwyf Llanllechid; sef, Elizabeth Ellis, Tyddynisaf. (Gwel "Methodistiaeth Cymru.") Hefyd, yr oedd yn ewythr o frawd ei daid i Humphrey Ellis, Ysw., Cefnfaes; ac yn ewythr yr un modd i Henry Ellis, Ysw., Meddyg, Bangor. Y Doctor G. Ellis a adeiladodd y Groeslon, Llanllechid, y waith gyntaf.

OWEN ROWLANDS, BLAEN-Y-NANT

hefyd, oedd Feddyg nodedig i gyfeirio ato o bob gwlad yn yr oes o'r blaen. Ganwyd ef tua'r flwyddyn 1742, a bu farw yn y flwyddyn 1817. Dyn tal, syth, boneddigaidd, a'i wallt fel y gwlan, oedd ef. Yr oedd yn feddyg esgyrn da; ond fel Llysieuydd yr oedd ef wedi enwogi ei hun yn benaf. Nid oedd neb yn y wlad, yn ei ddyddiau ef, yn deall natur dail, a'u rhinweddau, yn debyg iddo. Gyda golwg ar gasgliadau yn y cnawd, ysigdod, &c., byddai bob amser yn debyg iawn o ragori ar bob meddyg trwy'r wlad. Cadwodd hanes "Brwyn ddail y mynydd" iddo ei hun, er ymgais lluaws o brif ddoctoriaid у wlad; ond dywedodd cyn marw eu bod i'w cael ar ochr "Cegin y Cythraul," ger Llyn Idwal. Dywedir nad oedd y dail hyn i'w cael tuyma i fynyddoedd yr Alps ond yn y lle hwn. Yr oedd hefyd yn llenor da.

OWEN MORRIS, TYDDYN DU, LLANLLECHID,

ydoedd fab i Mr. O. Morris o'r lle uchod. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1780, a bu farw yn 1853. Yr ydym yn cael iddo gael ei ddwyn i fyny yn mhrif Golegau Llundain. Bu yn gwasanaethu fel Doctor yn y fyddin, yn India'r Dwyrain, am tua 46 mlynedd. [Gweltudal en 10fed o'r llyfr hwn.]

JOHN OWENS, PANTYFFRWDLAS,

oedd fab i'r diweddar Mr. Owen Evans, Cwlyn, Llanllechid. Ganwyd ef yn y lle uchod yn y flwyddyn 1795. Mae yn ddiameu fod y diweddar John Owens, fel Meddyg casgliadau, ysigdodau, briwiau, &c., yn tra rhagori ar neb yn y rhan hon o'r wlad. Yr ydym yn cael iddo dderbyn ei addysg gan y Doctoriaid cyfrifol hyny,-Dr. O. O. Roberts, Bangor; Dr. J. Roberts, Penyclip, Bangor; Dr. J. Roberts, Dolawen; T. Roberts, Ysw., Bangor (Doctor Chwarel y Cae ar y pryd); Dr. Griffiths, Bangor, &c.

Gŵr oedd yn dra adnabyddus yn Siroedd Gogledd Cymru oedd "Doctor y Pant." Nid Dr. wedi derbyn urdd mewn unrhyw Goleg oedd; na, yr oedd wedi ei dderbyn o uwch a phwysicach lle o lawer. Mae y lles a'r daioni y mae wedi ei wneyd fel Meddyg (neu Ddoctor, os mynwch) i filoedd trwy y gwledydd, America a Lloegr, gystal a Chymru, yn rhoddi hawl, ac yn rhoddi gorfodaeth arnom fel gwlad i'w alw yn ddim amgen na "Doctor y Pant"' -enw a barhâ yn hir yn Ngogledd Cymru. Cymeriad hynod ydoedd Dr. y Pant. Nis gallwn roddi cyfrif boddhaol, hyd yn nod i ni ein hunain, amdano. Mae yn ddiameu ei fod yn gymeriad ar ei ben ei hun yn hollol. Un wedi ei dori o'r clai, a'i ffurfio a'i ddonio gan anian yn ei choleg syml ei hunan ydoedd. Gallem ddyweyd yn hyf ei fod wedi gwneyd canoedd, os nad miloedd o orchestion. Bu farw yn 1867, yn 72 mlwydd oed. Nis gallwn derfynu hyn o sylwadau yn well na chyda у llinellau canlynol o waith J. Gaerwenydd Pritchard, pa rai a gyfansoddodd tua dwy flynedd cyn marwolaeth yr hen Ddoctor.

"Ni ganwn a'r galon, a theimlwn ei thant,
I wresog longyfarch hen "Ddoctor y Pant:"
Erioed ni chlybuwyd, ar dir nac ar ddwr,
Am Feddyg doluriau yn ail i'r hen wr.
Pob math o ddoluriau ar bawb o bob gwlad,
Wellëir gan y Doctor yn rhwydd ac yn rhad."

JOSEPH THOMAS (Josephus Eryri)

Ganwyd Mr. Thomas yn y Perthi Corniog, Llandegai, yn y flwyddyn 1805. Yr ydym yn deall nad ydyw yn ddyledus i neb am addysg foreuol, na chwaith un math o addysg na hyfforddiant mewn un modd yn yr hyn y mae yn ei broffesu. Mae yn ddiameu fod ei holl ddealltwriaeth, a'i wybodaeth gyffredinol ag y mae wedi elwa, yn ffrwyth ei lafur a'i ddiwydrwydd ef ei hun yn unig, a hyny trwy ymchwiliad parhaus, er yn fachgen, i ansawdd ac egwyddorion deddfau anian a natur.

Gyda golwg arno fel Meddyg, neu fel "Professor of the Remedial Magnetism, Galvanism, and Practical Phrenology," cawn fod ei gyfundrefn yn ymddibynu ar ei ddarganfyddiadau ef ei hunan yn unig. Mae yn ffaith mai ychydig o blant dynion sydd wedi cyraedd gwybodaeth ymarferol o'r gwyddorau dyeithr hyny fel ag i'w gwneuthur yn wasanaethol i symud ymaith anhwylderau y corff dynol, a hyny heb arfer un math o gyfferi. Y ffaith yw, y gall Mr. Thomas, trwy ei gyfundrefn, a'i ddarganfyddiadau o ansawdd a rhinwedd dymgyrchiad y corff dynol, ei defnyddio, a'i throsglwyddo mewn modd cymhwys a dyladwy, a hyny ar fyrder, i, a thrwy gorff yr afiach, fel i beri iachâd, a hyny heb ei roddi i gysgu ar y pryd mewn un modd yn fesmerawl (fel y tybir gan rai), na chwaith trwy ddefnyddio un math o gyfferi meddygol.

Mae peirianau Galfaniol Mr. Thomas yn hollol wahanol i unrhyw beirianau ereill —wedi eu gwneyd yn ol ei gynllun ei hun, ac i'w bwrpas ei hun, ac felly, yn llawer cymhwysach at feddyginiaethu nag un math arall. Mae Mr. Thomas wedi bod yn nodedig o lwyddianus gyda'i feddyginiaeth. Ar gyfrif y llwyddiant mawr oedd yn dylyn ei gyfundrefn, addawodd, a chyhoeddodd yn yr holl gyhoeddiadau, a hyny am flynyddau, ei fod yn barod i wasanaethu ac iachau y Cymry tlodion am ddim, os byddent yn methu cael neb i wneyd lles iddynt. Mae yn ddiameu fod y fath gynyg, a'r fath arwydd o serch Cenedlaethol, yn teilyngu ein gwir a'n serchog gydnabyddiaeth. Nid yn aml y ceir y fath arwydd o haelfrydedd a charedigrwydd oddiar law un o'r fath gymeriad. Nid yn unig y mae Josephus Eryri yn feddyg da, ond y mae hefyd yn llenor campus, yn fardd da, ac yn athronydd dwfn. Ysgrifenodd draethawd athronyddol ar "DDIM," yr hwn a ymddangosodd yn y Greal flynyddau yn ol. Mae Mr. Thomas wedi ym adael o wlad ei enedigaeth i Liverpool er y flwyddyn 1844, lle yr ymsefydlodd, ac yno y mae hyd yn bresenol.

HENRY ELLIS, M.R.C.S., BANGOR

Mab yw y Meddyg parchus hwn i'r diweddar Ellis Parry, o'r Groeslon, Llanllechid. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1817. Cafodd ei ddwyn i fyny mewn ysgolion da pan yn fachgen ieuanc. Wedi iddo dyfu i fyny i oedran cymhwys, rhwymwyd ef am bum mlynedd gyda'r Meddyg gwir alluog, John Roberts, Ysw., Bangor. Yna bu am ddwy flynedd yn Richmond Hospital, School of Anatomy, Medicine, &c., Surgery, Dublin. Hefyd, treuliodd dymor yn Ysbyttai Llawfeddyginiaethol Richmond, Whitworth, a Hardwicke yn Dublin. Pasiodd ei arholiad yn Llundain yn hynod o lwyddianus, fel yr enillodd amryw raddau (degrees). Efe yw Doctor Undeb Bangor a Beaumaris, dros blwyfi Bangor, Aber, a Llanfairfechan, er's amryw flynyddau. Ystyrir ef yn feddyg gwir galluog a gofalus. Nid yn unig mae yn Feddyg da, yn llenor campus, ac yn fardd rhagorol, ond mae yn ddiweddar wedi cael allan ddarganfyddiad rhyfeddol, sef ffordd i ddefnyddio math o gyffyr meddygol i wneyd papur i wasanaethu yn lle llechi ysgrifenu yn yr ysgolion dyddiol.

JOHN ROBERTS, YSW., DOLAWEN, LLANDEGAI

Ganwyd Mr. Roberts yn y flwyddyn 1821. Mab. ydyw i'r diweddar Cornelius Roberts, Ysw., Dolawen. Cafodd J Roberts bob manteision addysg pan yn ieuanc. Dygwyd ef i fyny yn mhrif Golegau Phisygwriaeth Llundain a Dublin. Derbyniodd y gradd o M.D. pan yn bur ieuanc. Mae erbyn hyn wedi derbyn amrywiol deitlau heblaw yr uchod. Cydnabyddir ef fel un o'r Doctoriaid uwchaf yn y deyrnas er's llawer o flynyddoedd. Bu am amryw flynyddau yn attendio Hospital Bangor. Symudodd o ddinas Bangor er’s tua deu ddeng mlynedd i ddinas Llundain.Yn awr mae yn byw yn nghymydogaeth Salisbury, ger Llundain.