Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Adolygiad ar yr Wyth Mlynedd Cyntaf

← Dechreu Masnach Gyson yn Y Wladfa yn 1872

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN XIX.—ADOLYGIAD AR YR WYTH MLYNEDD CYNTAF.

Y Dadblygiad Amaethyddol.—Fe wel y darllenydd mai araf iawn fu y dadblygiad hwn, ac mai trwy lawer o anffodion a helyntion y gallwyd cael rhyw fath o fywioliaeth, a hyny yn rhanol hyd y flwyddyn 1871, fel yr ydym wedi dangos yn barod. Aeth y tair blynedd gyntaf heibio cyn i ni allu codi cnwd o gwbl, hyny yw, ddim gwerth ei alw yn gnwd, ond yn niwedd y drydedd flwyddyn, cafwyd allan ddirgelwch yr aflwyddiant yn gystal ag allwedd y llwyddiant oedd i fod yn y dyfodol, trwy gael allan y posiblrwydd i godi cnydau trwy ddyfrio. Ond er cael allan y posiblrwydd hwn, eto cafwyd allan yn fuan nad oedd codiadau uchel yr afon i ddibynu arnynt fel pethau cyson a difwlch, ac eri ni dori ffosydd, nad oedd y rhai hyny yn ddigon dyfnion ar ambell i flwyddyn. Dichon fod son am y ffosydd hyn o'r afon i ddyfrhau y tir yn beth braidd anhawdd i'w ddeall gan y darllenydd sydd yn anghyfarwydd a dullwedd arwynebedd y wlad. Y mae rhai daearegwyr yn barnu fod Patagonia tan ddwfr y mor rhyw fil neu bymtheg cant o flynyddoedd yn ol. Bu y mor rhyw dro yn curo ei donau yn erbyn godrau yr Andes, ac wedi hyny gadawodd yn gyntaf yr uchdir a alwn ni y paith, a chyfyngodd ei hun i wastadedd is a alwa ni yn awr yn ddyffryn. Y mae yn debyg fod y dyffryn y pryd hwnw ya fath o borthladd mawr, yn rhedeg i mewn i'r tir am tua haner can' milldir, a bob yn dipyn ciliodd y mor o hono yntau, ond fod y dyfroedd croew oedd yn llifo o'r Andes yn ymdaenu drosto wrth fyned i'r mor. Bob yn dipyn, llanwai y gwastadedd hwn, a chodai o radd i radd gan laid, trwy fod llanw y mor bob dydd yn gwthio y dwfr croew yn ol, ac felly yn atal y llaid a gerid ganddo rhag myned i'r mor, nes o'r diwedd codi y gwastadedd hwn y fath, fel yr oedd yn rhaid i ddyfroedd yr Andes dori gwely iddynt eu hunain yn nghanol y gwastadedd. Fel hyn, yn ol pob tebyg, y ffurfiwyd y dyffryn o bob tu i'r afon. Ond gan fod yr afon ar rai adegau yn uwch lawer nag ar adegau ereill, y mae yn amlwg, pan y byddai yn isel, fod yna draethau pur fawr o bobtu iddi, a thrwy fod dyfroedd yr afon yn llifo dros greigiau tywod ar eu ffordd o'r Andes, y mae yn amlwg mai tywod fyddai y gwaddod a adewid ar y traethau o bob tu iddi. Yn awr, pan fyddai yr afon yn isel, a gwynt cryf yn chwythu, fel y mae yn fynych yn y rhan hon o'r wlad, yna codid y tywod hyn gan y gwynt i'r tir o bob tu i'r afon yn eu tro yn ol cyfeiriad y gwynt ar y pryd, a chydag amser, codai tir ymylon yr afon o bob tu yn uwch na'r gweddill o'r dyffryn. Fel hyn yn raddol daeth ceulanau yr afon latheni yn uwch na'r dwfr yn yr afon pan y byddai yn isel. Trwy fod y tywod hyn yn cael eu chwythu yn barhaus i'r ceulenydd o bob tu, ac yna drachefn yn cael eu chwythu ychydig yn mhellach i mewn i'r tir, y mae y dyffryn o bob tu i'r afon yn uwch yn ymyl yr afon, ae yn llithrio yn is-is fel mae yn pellhau oddiwrth yr afon, nes o'r diwedd colli effaith y llwch tywodog hwn, ac oddiyno tuag at yr ucheldir bron yn hollol wastad. Fel hyn byddai y ffosydd a dorem yn rhai llatheni o ddyfnder yn hymyl yr afon, ac yn myned yn fasach-fasach fel y byddent yn pellhau oddiwrth yr afon, nes o'r diwedd na byddent ond ychydig fodfeddi o ddyfnder, ac yn y diwedd y dwfr yn rhedeg yn denau ar wyneb y tir. Y blynyddoedd cyntaf fel y cyfeiriwyd, codai yr afon yn uchel iawn ae yna ni thorwyd y ffosydd cyntaf yn ddyfnion, am y byddai yr afon yn codi bron i ben y ceulenau ac felly yn uwch o lawer na'r tir isel oedd i mewn yn y dyffryn Ond daethom wedi hyny i weled yr afon yn codi yn rhy fychan i ddod i mewn i'r ffosydd, ac erbyn hyny yr oedd yn rhy ddiweddar i ddyfnhau y ffosydd y tymor hwnw, ac fel'y collid y cnwd, a dysgwyd ni gan godiadau bychain yr afon i wneud y ffosydd mor isel ag y caniatai y tir i ni eu gwneud, a chael dwfr iddynt. Fel hyn buom am flwyddyn ar ol blwyddyn yn ngwyneb codiadau bychain yr afon yn dyfnhau ein ffosydd, ac ambell i waith, ond eithriad ydoedd hyn, byddai yr afon yn codi yn rhy fychan i ddyfod i mewn i'r ffosydd dyfnaf. Ond er yr holl siomedigaethau a'r methiantau, yr oeddem erbyn dechreu 1873 yn teimlo yn sicr fod ar ddyffryn y Camwy le i filoedd o bobl i gael bywioliaeth wrth amaethu gwenith a haidd, a phethau ereill. Yr angen mawr yn awr oedd cael digon o bobl fel ag i gynyrchu cyflawnder digonol i hawlio llong neu longau, i gludo y gwenith i farchnad Buenos Ayres, neu rhyw le arall.

Ein Sefyllfa Gymdeithasol y cyfnod hwn.—

Yn niwedd yr wyth mlynedd hyn, nid oedd ein nifer ond tua'r un faint ag oeddym pan laniasom gyntaf yn Mhorth Madryn, ac yn cynwys llai o ddynion mewn oed. Yr oedd hyn yn anfantais fawr, nid yn unig am lafur anianyddol, ond hefyd fel gallu amddiffynol, cymdeithasol, gwladol crefyddol, ac addysgol. Yr oeddym wedi codi capel bychan yn Nhrerawson er 1868—capel o briddfeini wedi eu sychu a'u caledu yn yr haul Yn Rawson yr oeddem yn byw yn y blynyddoedd cyntaf, er fod gan bob teulu fel rheol dy ar ei dyddyn, a byddai y pen—teulu yn byw yno o foreu Llun byd ddydd Sadwrn yn ystod y tymhorau hau, dyfrhau, a medi, ond yr oedd y gwragedd a'r plant yn byw yn y dref. Yr achos ein bod yn byw fel hyn gyda ein gilydd yn y dref oedd, mewn rhan rhag ofn gorlifiad, ac hefyd er mwyn bod yn fwy cryno pe dygwyddasai ymosodiad oddiwrth yr Indiaid. Yr oedd ein hanifeiliaid y pryd hwnw yn porfau yn gymysg lle y mynent, a byddai y gwartheg yn dod adref i'r pentref hwyr a boreu i'w godro. Bu ein gwaith yn byw gyda'n gilydd fel hyn yn fantais i'n bywyd cymdeithasol, pan y buasai byw yn wasgarog yn ei gwneud yn anhawdd iawn i ni gyfarfod yn Sabbothol ac wythnosol, yn enwedig lle yr oedd teulu mân. Yr oeddym yn cynal tri moddion bob Sabboth yn y capel bychan yn y dref, sef dwy bregeth ac Ysgol Sul, ac ambell gyfeillach yn yr wythnos, yn ol fel y byddai cyfleusdra. Coffa da am yr amseroedd hyn: llawer gwaith y bu yr Ysgrifenydd yn pregethu i haner dwsin ar foreu Sul, ac yn treio cael dau neu dri dosbarth yn y prydnawn. Yr oedd y cymundeb ar un adeg wedi bod mor ddiffygiol, fel yr oedd yn anhawdd iawn cael dilladau, a llawer o honom hefyd yn rhy dlawd i'w prynu pe buasent o fewn ein cyrhaedd, ac felly yr oedd llawer wedi myned yn brin iawn o ddillad gweddus i ymddangos mewn cyfarfodydd Sabbothol. Bu hyn yn anfantais i'n cynulliadau crefyddol, a bu i lawer oeri a difateri wrth hir arfer bod o'r moddion, ac wrth gadw draw oddiwrth ddylanwadau yr efengyl yn llacio yn eu moesau; ond wedi y cwbl glynodd rhai yn ffyddlon wrth eu crefydd trwy bob diflasdod ac anghyfleusdra, o'r rhai y mae ychydig nifer yn aros hyd heddyw yn golofnau yn ol y gras a roddwyd iddynt.

Ein Sefyllfa Wleidyddol.—Nid oedd y Weriniaeth Archentaidd wedi ymyraeth dim a ni eto mewn ffordd o lywodraethiad lleol. Yr oeddym fel sefydlwyr wedi ffurfio cnewyllyn llywodraeth cyn cychwyn o Lerpwl, fel yr ydym wedi cyfeirio o'r blaen. Yr oedd y Cyngor yn eistedd yn fisol, neu yn amlach os byddai angen. Gwaith y Cyngor oedd gwneud deddfau neu gyfreithiau yn unol a math o gyfansoddiad gwladol oedd genym wedi cytuno arno; hwy hefyd oedd i drefnu gwneud unrhyw waith cyhoeddus, a chyflogi unrhyw swyddwyr, megys heddweision. Gwaith y llywydd oedd arwyddo y deddfau a wnelai y Cyngor, a gofalu eu bod yn cael eu cario allan. Gwaith yr ynad oedd derbyn cwynion am droseddau neu gamweddau, a rhoddi gwysion allan, a galw llys Athrywyn neu lys Rhaith, yn ol fel y byddai y galwad, bod yn gadeirydd y llysoedd, holi y tystion, symio i fyny, a rhoddi y ddedfryd mewn grym. Math o lys cyflafareddol mewn achosion o gamweddau oedd ein llys Athrywyn, a byddai ein llys Rhaith yn gynwysedig o 12 o reithwyr, y rhai a fyddent nid yn unig yn barnu y gwysiedig yn euog neu yn ddieuog, ond hefyd yn penderfynu beth oedd y ddirwy neu y gosp i fod, fel na byddai yr ynad yn gwneud dim ond yn unig cyhoeddi yr hyn a wnelai y rheithwyr, a gofalu bod y ddirwy yn cael ei thalu, neu y gosp yn cael ei gweinyddu. Os methai yr ynad a chario allan y ddirwy neu y gosp o herwydd ystyfnigrwydd y camweddwr neu y troseddwr, yna apeliai at y llywydd, ac os methai yntau trwy foddion tyner, yna yr oedd yn y sefydliad nifer o heddlu neu wirfoddolwyr at wasanaeth y llywydd, y rhai a elwid ganddo i roi y gyfraith mewn grym. Y mae yn dda genyf allu cofnodi na fu galwad am wasanaeth yr heddlu hyn ond un waith yn ystod y blynyddoedd y bu y ffurf hon o lywodraeth genym. Gwaith yr ysgrifenydd oedd cofnodi y cyfreithiau a wneud gan y Cyngor, a gwneud pob gohebiaeth fewnol a thramor. Gwaith y cofrestrydd ydoedd cofrestru genedigaethau a marwolaethau, a chynorthwyo mewn priodasau, a rhoddi y drwydded angenrheidiol. Y mae yn ddyledswydd arnaf yn y fan hon goffhau mai Mr. R. J. Berwyn, o New York, ond brodor o Glyn Ceiriog, fu ysgrifenydd a rhestrydd y Wladfa yn ystod y blynyddoedd y bu y ffurf hon ar lywodraeth y lle, a chyflawnodd hi yn ffyddlon a manwl, a chanmoladwy dros ben, yn neillduol fel rhestrydd.

Ein Masnach.—Yr ydym wedi dangos eisioes yn yr hanes hwn beth oedd ein sefyllfa yn fasnachol, ond gadawsom allan ffaith neu ddwy sydd yn teilyngu sylw. Daeth allan yn mysg y fintai gyntaf foneddwr o'r enw John Ellis, dilledydd o Lerpwl, a daeth i'w ganlyn gyflenwad bychan o nwyddau amrywiol, y rhai a werthodd i'r sefydlwyr yn awr ac yn y man, fel y byddai y galw, yn gyfnewid am bluf a chrwyn. Hefyd yn 1870, anfonwyd allan gyda'r "Myfanwy," swm cymedrol fawr o amrywiol nwyddau i'r John Griffiths, Ysw., y soniasom o'r blaen am dano—mab G. Griffiths, Ysw., Hendrefinws, ger Pwllheli, yr hwn sydd bellach er's blynyddoedd wedi dyfod yn ol i gymeryd lle ei dad ar y fferm. Bu y nwyddau hyn drachefn yn fuddiol ac amserol iawn i'r sefydlwyr. Gwelir felly ein bod hyd y flwyddyn ddiweddaf 1872 heb fasnach gyson, yn unig pan ddamweiniai llong fod yn ein porthladd, gwnaem ninau ein goreu o'r hyn oedd genym, a'u cyfnewid am bethau hanfodol.