Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Yr Ysgrifenydd yn Myned i Gymru

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN XX.—YR YSGRIFENYDD YN MYNED I GYMRU.

Er fod y Gwladfawyr erbyn hyn yn teimlo fod y Camwy yn lle i wneud bywioliaeth gysuras, eto yr oedd yr unigedd yr oeddym ynddo yn peri i ni amheu a ydoedd cael lle i enill bywioliaeth yn rhwydd a didrafferth yn ddigon o iawn am y bywyd a dreuliem mor ddigymdeithas. Y mae i nifer fechan o ddynion fyw ar eu penau eu hunain yn gyfangwbl—byw i weled yr un gwynebau a chymdeithasu a'r un meddyliau, ac ar un ffurfo fywyd yn barhaus, yn rhoi dylanwad dirywiol ar ddynoliaeth. Ond beth oedd i'w wneud? Yr oedd ein hanffodion o flwyddyn i flwyddyn wedi cael eu cyhoeddi yo Nghymru, ac nid yn unig eu cyhoeddi fel yr oeddynt, ond wedi eu camliwio i ateb rhagfarn dosbarth o bobl oedd yn anffafriol i'r symudiad Gwladfaol, fel yr oedd pawb yn arswydo rhag y syniad o ymfudo i'r fath le. Y mae yn wir fod cyfeillion y mudiad yn darllen pob peth, ac yn mesur a phwyso y da a'r drwg, ac yn gweled yn glir mai llwyddo yn raddol yr oedd y Wladfa, ond nid oedd wiw iddynt ddweyd hyn wrth neb ar feddwl cael eu credu. Yr oeddym ninau yn y Wladfa yn deall mai fel hyn yr oedd pethau yn Nghymru, ac nad oedd modd cael ychwaneg o ddyfudwyr allan heb i rywun neu rywrai fyned yno i symud y rhagfarn, a rhoi goleu clir ar bethau fel yr oeddynt. Teimlem hefyd nad oedd yn werth i nifer mor fychan alltudio eu hunain i fyw yma, os nad oedd gobaith am ereill i ddod atom o Gymru neu yr Unol Dalaethau er creu eymdeithas dda, a masnach yn y lle. Fel y crybwyllais o'r blaen, nid oedd yn ein mysg alian cylchredol yn ystod y blynyddoedd hyn am i'r arian papyr y soniwyd am danynt syrthio yn ddiwerth, am na chafodd y Cyngor eiddo cyhoeddus yn gyfwerth a hwynt, felly yr oedd diffyg arian yn anfantais i neb o honom ymadael i unrhyw wlad tu allan i'n cylch ein hunain, am mai a chrwyn, pluf, ymenyn a chaws yr oeddym yn masnachu, ac nad oeddym braidd byth yn derbyn arian am danynt. Crybwyllais o'r blaen am long Captain Cox oedd yma yn nechreu Ionawr 1873, a phenderfynodd yr Ysgrifenydd fyned gyda hi i Monte Video, ac oddiyno i Lerpwl, er gweled beth ellid wneud yn nglyn a chael pobl i'r Wladfa. Yr oeddwn wedi dod i'r penderfyniad hwn yn gwbl o honof fy hun, ac yn myned ar fy nhraul a fy nghyfrifoldeb fy hun, heb neb yn fy anfon na neb yn danfon am danaf. Wedi talu fy nghludiad mewn ymenyn, dyma ni yn barod i gychwyn allan dros y bar, oud rhywfodd neu gilydd, o ddiffyg gwynt digon teg, methodd ein llong a chroesi y bar, a chwythwyd hi yn ol i'r traeth, a methwyd ei nofio y llanw dilynol; a chan i'r gwynt droi i'r mor, chwythwyd hi yn ddrylliau ar y bar. Nid oedd dim i'w wneud yn awr ond troi yn ol hyd nes y galwai rhyw long arall, yr hyn oedd hollol anwybyddus i ni ar y pryd. Fel y cyfeiriwyd yn barod, ar yr adeg ddigalon hor ymwelodd y "Rush" a ni yr ail waith, ac ar ei bwrdd, fel y crybwyllwyd eisioes, Mr. T. B. Phillips, o Brazil, yn dod i weled ansawdd y Camwy, ac wedi i'r boneddwr hwn gael tipyn o hamdden i edrych o'i ddeutu, aeth ef a'r Meistri Lewis Jones, David Williams (America), Captain Cox, a'r Yegrifenydd i fwrdd y "Rush" gyda'r bwriad i fyned i Buenos Ayres. oedd y llong hon i alw yn Patagones am lwyth o halen i fyned i Buenos Ayres. Wedi aros yn Patagones am fis i'r llong gael ei llwyth, dyma ni yn cychwyn i ffwrdd, ond wrth fyned i lawr yr afon Negro er myned allan i'r mor, tarawodd ein llong ar graig o glai caled, ac aeth yn ffast ar y bryn claiog, nes ei hysigo i raddau, a thrwy fod y "Patagones Steamer" yn myned allan or afon ar y pryd, gadawsom y llong hon eto, ac aethom gyda'r Steamer i Buenos Ayres. Wedi ymdroi am ryw bythefnos yn Buenos Ayres, aeth yr Ysgrifenydd ar fwrdd yr "S. S. Newton Lampert & Hall Co." am Lerpwl, ac ar Mai y 15fed, glaniasom yno. Aethum oddiyno ar fy union i'r Bala i weled y Parch. M. D. Jones, canys efe oedd y prif symudydd yn nglyn a'r Wladfa yn Nghymru ar y pryd, ac er iddo fod yn golledwr o dair neu bedair mil o bunau o herwydd y mudiad a'i gysylltiadau, eto ni phallodd ei sel, ac ni oerodd ei gariad at y mudiad, ac y mae yn parhau felly hyd y dydd hwn. Wedi ymgynghori a'r Parch. M. D. Jones, penderfynwyd fod i mi fyned trwy Dde a Gogledd i ddarlithio ar y Wladfa Gymreig yn Patagonia fel lle i ymfudo iddo. Y mae yn ddyledswydd rhoi yma ar gof a chadw i mi gael derbyniad caredig iawn i ddarlithio yn yr wythnos a phregethu ar y Sul yn mhob man y bum, trwy Dde a Gogledd. Wedi treulio tua thri mis yn Nghymru, aethum i'r Unol Dalacthau. Cefais alwad i fyned yno i Gymanfa Talaeth New York, ac hefyd i fyned trwy rai o'r talaethau i ddarlithio ar Patagonia. Yr oedd y Parch. D. S. Davies yn yr Unol Dalaethau yr adeg hon, ac yn dal yn selog iawn dros y Wladfa er pob siom a cholled oedd ef ac ereill wedi ei gael yn nglyn a'r "Rush" a chynlluniau ereill, ac yr oedd efe yn frwdfrydig iawn am i mi fyned drosodd. Wedi bod yno rhyw dri mis, a theithio rhanau o chwech talaeth, ac areithio neu bregethu bob nos, ac weithiau yn y dydd, dychwelais yn ol i Gymru yn niwedd Tachwedd. Cafodd yr Ysgrifenydd dderbyniad gwresog a charedig iawn gan yr Americaniaid, yn enwedig i bregethu, canys rhaid addef nad oedd yr Americaniaid yn rhyw foddlon iawn y pryd hwnw i neb ganmol un lle ond eu gwlad hwy. Y mae yn wir mai gwlad eang, gyfoethog iawn yw Gogledd America, ond eto nid ydyw i'w chydmaru a Deheudir America o ran ei hinsawdd, a ffrwythlondeb y tir. Y mae pethau wedi newid yn fawr yn yr Unol Dalthau yn ystod yr ugain mlynedd diweddaf—y wlad wedi llanw yn fawr, a diameu y ca unrhyw un well gwrandawiad yno heddyw i siarad am leoedd newyddion i ymfudo iddynt nag oedd i'w gael y pryd hwnw. Daethum yn ol i Gymru tua diwedd Tachwedd 1873, a pharheais i ddarlithio a phregethu yno hyd ddiwedd Mawrth 1874. Yn ystod y misoedd hyn, yr oedd dwy fintai yn cael eu casglu —un yn Nghymru, dan nawdd a gofal y Parch. D. Ll. Jones, Rhuthin, a'r llall yn yr Unol Dalaethau, yn ngofal y Parch. D. S. Davies—y naill a'r llall i fod yn barod i gychwyn ddechreu Ebrill. Cafwyd 49 yn Nghymru yn barod i gychwyn, a thua 35 yn yr Unol Dalaethau. Nid oedd modd y pryd hwnw, fel sydd yn awr, gael gan un cwmni i gymeryd mintai, a'i rhoddi i lawr yn Porth Madryn, ac felly nid oedd dim i wneud ond myned yn un o'r lluaws agerlongau oedd yn teithio rhwng Lerpwl a Buenos Ayres, a byw trwy ffydd y cawsem ryw long i fyned a ni i lawr oddiyno i'r Camwy. Cychwynasom o Lerpwl ar fwrdd y S.S. "Hipparchus" Ebrill yr 20fed, 1874, a glaniasom, wedi mordaith gysurus, yn Buenos Ayres yn mhen y mis. Yr oedd Cymry America wedi bod yn fwy anturiaethus, ac wedi prynu llong iddynt eu hunain, ac wedi ei ffitio hi i fyny eu hunain ag ymborth a dwylaw, ac a Chaptain o fysg y fintai. Yn anffodus iddynt, er fod eu Captain yn forwr medrus, y mae yn ymddangos nad oedd ei wybodaeth forwrol yn ddigon i fordaith mor bell, ond beth bynag, aeth eu llong i'r lan ar dueddau Brazil, a chollasant y cwbl bron a feddent ond eu bywydau. Cawsant garedigrwydd mawr gan Saeson a chenedloedd ereill yn y parthau hyny, fel trwy y naill long ar ol y llall, cyraeddasant Buenos Ayres, lle y cyfarfyddasant a'r fintai o Gymru; yr oedd yr olwg arnynt yn gystuddiol a drwg eu cyflwr pan ddaethant atom, ac yn wrthddrychau tosturi mewn gwirionedd. Yr oedd rhai o honynt wedi cychwyn yn gefnog, un teulu a chanddo beiriant dyrnu ae amryw offerynau amaethyddol ereill, ond collasant y cyfan ond ychydig olwynion, ac yn wir collodd pawb bron yr oll ond y dillad oedd am danynt pan redodd y long i'r traeth. Derbyniodd rhai honynt garedigrwydd mawr yn Buenos Ayres.