Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Adolygiad y Cyfnod Hwn, o 1882 i 1887

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PENOD XXVII—ADOLYGIAD Y CYFNOD HWN, O 1882 I 1887.

YN mlynyddoedd cyntaf y cyfnod hwn, cyn i gamlas yr ochr Ddeheuol gael ei gwneud, a thyddynwyr y dyffryn isaf yr ochr Ogleddol heb gael dwfr, bu cryn anesmwythder yn mysg rhai yn yr ardaloedd hyn, a gwerthodd rhai eu tiroedd, ac aethant ymaith. Yr oedd yr adeg hono yn Buenos Ayres foneddwr Gwyddelig, o'r enw Mr. Casey, wedi cael math o hawl amodol ar ddarn mawr o dir i'r De o Buenos Ayres , a elwid Curumalan , neu Sausi Corte. Hysbysiadai y boneddwr hwn lawer yn nghylch y lle, ac addawai freintiau a manteision mawrion i bwy bynag a gymerai ran neu ranau o'r tir hwn ar ei amodau ef. Daeth y son am y lle hwn i glustiau y Gwladfawyr anfoddog ar y Camwy, a thybient fod ac ymaith a hwy- rhai yn gwerthu eu tiroedd am y nesaf peth i ddim, ac ereill yn fwy gofalus, yn eu gadael, ond yn cadw meddiant ynddynt. Ymadawodd y pryd hwn o wyth i ddeg o deuluoedd; ond er na pherthyn i amcan yr hanes hwn ymhelaethu ar Curumalan, eto gallwn ddweyd mai aflwyddianus ar y cyfan fu y sefydliad hwn hyd yn hyn, ac mai rhai a fu yn ddigon anlwcus i werthu eu tiroedd ar y Camwy, a myned yno, wedi dyfod yn ol er's blynyddoedd, yn nghydag ereill oedd wedi bod mor lwcus a chadw eu tiroedd ar eu henw. Gwerthwyd tyddynod ar y Camwy y pryd hwnw am ychydig ugeiniau o bunoedd, ac yn mhen ychydig flynyddoedd, yr oedd eu prynwyr yn eu hail werthu am ganoedd o bunau, ac y mae ambell i un o honynt erbyn heddyw yn werth £1,500, neu ddwy fil o bunau. Y peth pwysicaf yn nglyn a dadblygiad y sefydliad, yn ddiamheu, fu y gyfundrefn ddifriol trwy y Camlesi, ac feallai y nesaf at hyny y cwmni masnachol, a'r ffordd haiarn. Cododd y tiroedd y blynyddoedd hyn tuag wyth cant y cant yn y man lleiaf. Fe gyhoeddwyd gan gwmni y ffordd haiarn fwy nag unwaith mai y ffordd haiarn oedd wedi codi pris y tyddynod; ond nid oedd hyny yn gywir, am y deuwyd i weled yn fuan nad oedd y ffordd haiarn mor rhated a'r llongau oedd yn myned allan o'r afon. Teg yw dweyd fod y ffordd haiarn wedi hyrwyddo peth yn nglyn a masnach, trwy leihau cludiad y tyddynwyr pellenig, ac hefyd alluogi llongau i lwytho a dadlwytho yn Mhorth Madryn, ac felly ysgoi yr oediad yr ydys yn agored iddo yn ngenau yr afon. Prynodd cwmni y ffordd haiarn hefyd agerlong i redeg rhwng Porth Madryn a Buenos Ayres, a bu hono yn hwylusdod mawr i ni fel moddion cymundeb; ond o ddiffyg cefnogaeth gan y Llywodraeth, gorfu arnynt i wneud i ffwrdd â hi, am nad oedd yn talu wrth ddibynu yn unig ar drafnidiaeth y lle. Credwn i'r llywodraeth Archentaidd fod yn ngoleu ei hun yn fawr wrth beidio rhoi cymhorth cyson i hon, i gadw yn mlaen i redeg rhwng y sefydliad a Buenos Ayres.

Symudiad yr Indiaid o'r lle.—Fel yr oedd ein sefydliad ni ar y Cemwy yn llwyddo, yr oedd Patagonia fel gwlad yn dyfod yn fwy—fwy adnabyddus, a theimlai y llywodraeth nad oedd y dydd ddim yn mhell pan fyddai galw am diroedd Patagonia; ac er mwyn gwneud y tir yn fwy marchnadol, tybient y byddai gwaghau y wlad o'r Indiaid yn ateb y dyben hwnw. Y mae mwy o ofn Indiaid ar yr Yspaeniaid nac ar y Cymry, ac y mae hyny wedi codi yn ddiamheu oddiwrth hen hanesion am ymosodiadau creulon Indiaid mewn gwahanol barthau o'r wlad, Yr oedd creulondeb yr Yspaeniaid tuag at frodorion South America yn ddiarhebol, ac felly yr oedd yn naturiol i'r Indiaid ddial arnynt bob tro y caent gyfle, ac felly y gwnaent; ond yr oeddym ni fel Cymry wedi bod yn garedig i'r Indiaid o'r cychwyn cyntaf, ac wedi enill eu hymddiried, a'u hewyllys da. Beth bynag, yn 1884 anfonodd y Llywodraeth Archentaidd fyddin o filwyr i lawr o Buenos Ayres, trwy Bahia Bonca a Rio Negro, a than odreu yr Andes i lawr i Santa Cruz, a daliasant a chymerasant ymaith yr oll a roddai eu hunain i fyny iddynt, a lladdasant y lleill, oddigerth nifer fechan a allodd eu hosgoi, ac ymguddio rhagddynt. Yn yr adeg hon, dygwyddodd tro pur ofidus yn ein plith fel Gwladfawyr. Yr oedd pedwar o'r Sefydlwyr wedi myned ar wibdaith archwiliadol i fyny i'r wlad, rhyw ddau can' milldir o'r sefydliad; ac wrth ddychwelyd tuag adref, pan oeddynt rhyw gant neu chwech ugain milldir o'r sefydliad, rhuthrodd nifer o Indiaid arnynt yn ddisymwth, a lladdasant dri o honynt mewn modd barbaraidd iawn; ond diangodd y llall fel yn wyrthiol. Teithiodd y dihangol hron yr holl ffordd uchod gydag un ceffyl, a hyny heb aros mynud yn unlle, ac unwaith trwy le bron anhygoel i unrhyw ddyn a cheffyl i deithio trwyddo. Cymerodd y ddamwain alarus hon le mewn canlyniad i waith y milwyr y flwyddyn hono yn erlid yr Indiaid, fel yr oeddynt wedi mileinio cymaint, wrth y dynion gwynion fel nad oeddynt yn prisio hyd yn nod am eu hen gyfeillion y Cymry. Wedi i'r dihangol dd'od i'r Sefydliad, a dweyd yr hanes, ffurfiwyd mintai o wirfoddolwyr i fyned i fyny er cael gwybod yn sicr pa fodd yr oedd pethau, am nad oedd yr hwn a ddiangasai yn gwybod yn fanwl pa fodd yr oedd pethau wedi troi allan. Wedi cyrhaedd y man, cawsant er eu gofid y tri chorff, ond wedi eu anmharchu mewn modd barbaraidd iawn, a chladdasant hwy yno mor barchus ag y caniatai yr amgylchiadau iddynt wneud.

Gwleidyddiaeth y Cyfnod Hwn.—Yr oedd y Llywodraeth Archentaidd wedi ymyraeth fel y gwelsom er 1876, pryd yr anfonwyd i lawr y prwyad Antonio Oneto. Bu efe yn ein mysg am tua phedair blynedd, ac yn ystod y ddwy flynedd ddilynol bu dau neu dri ereill pur ddinod, y rhai na wnaethant ddim i dynu sylw nac i adael argraff y naill ffordd na'r llall. Ond yn 1881 anfonodd y Llywodraeth i lawr weinyddiaeth newydd, mwy cyfan a threfnus na'r un o'r rhai fu genym o'r blaen. Anfonwyd i lawr brwyad, ysgrifenydd, meistr y porthladd, meistr y dollfa, a nifer o heddgeidwaid. Cymerodd y prwyad hwn, sef Juan Finoquetto afael eangach a thynach yn ei swydd na'r un fu o'i flaen, er mai dyn anwybodus ydoedd. Meddai ar lawer o synwyr cyffredin, ond yr oedd yn uchelgeisiol iawn, ac yn hollol amddifad o'r syniad, ei bod yn bwysig gwneud yr hyn oedd iawn, os na ddygwyddai yr hyn oedd iawn a'i les yntau ddygwydd bod yn cydgordio. Ar y cychwyn cyntaf meddyliodd y gallai lywodraethu y sefydlwyr a llaw uchel, fel yr oedd swyddogion o'r fath yn arfer a gwneud mewn rhanau ereill o'r weriniaeth, ond bu yn ddigon craff i weled na lwyddai fel hyn gyda'r Cymry a newidiodd ei ddull yn bur fuan. Yn nechreu y brwyadaeth hon o eiddo Mr Finoquetto bu tipyn o annealldwriaeth cydrhyngddo a'r sefydlwyr, ac anfonodd ddau o'r sefydlwyr mwyaf selog wladfaol yn garcharorion i Buenos Ayres amanufuddhau i rai o'i drefniadau, sef Mri. Lewis Jones a R. J. Berwyn. Ni buont yno ond cwpl o ddyddiau am i gyfeillion yn y Brif Ddinas ymyraeth ar eu rhan, ac o hyny allan aeth pethau yn mlaen yn llawer mwy esmwyth. Y prwyad yn awr oedd yr unig swyddog gwleidyddol ac ynadol yn y lle yn ol y gyfraith, ond yr oedd y gwladfawyr yn parhau eu ffurf lywodraeth gyntefig yn eu plith eu hunain, ond pe buasai rhywun yn dewis, fel y dygwyddai weith iau anwybyddu dyfarniad yr ynad neu y cyngor gwlad— faol, yna yr oedd yn rhaid apelio at y prwyad cenedlaethol. Ond er fod y dyn hwn yn hunangeisiol ddiderfyn, eto, yr oedd yn weithgar iawn, ac yn ei amser ef y cafwyd y rhan luosocaf o'r gweithredoedd ar y tyddynod, a hefyd, adlun o Fap gwreiddiol yr holl ffermydd. Er mwyn cael llonydd i aros yn ei swydd, i allu helpu ei hun mewn gwahanol ffyrdd, bu yn ddigon call i adael i'r Sefydlwyr drin eu materion eu hunain, yn eu mysg eu hunain a pheidio ymyraeth a hwynt yn eu trefniadau, ond yr oedd ei adroddiadau i'r llywodraeth genedlaethol yn rhoi gwedd anffafriol ar y gwladfawyr yn barhaus, i'r dyben, mae yn debyg, i roi ar ddeall fod ganddo ef waith mawr i'w wneud yn eu plith. Felly buy prwyad hwn yn gweinyddu o 1881 hyd ddiwedd 1885. Fel y gellid meddwl nid oedd y Sefydlwyr yn foddlon ar ryw drefniadau goddefol a dirym fel hyn, a buom yn deisebu y Llywodraeth ar iddynt basio deddf trwy y Gydgyngorfa er ein ffurfio yn Diriogaeth, fel ag i'n galluogi i ethol ein swyddogion o'n plith ein hunain a gwneud ein deddfau ein hunain yn gystal a'u gweinyddu. Anfonwyd y Parch. D. Ll. Jones i fyny i Buenos Ayres yn 1882 yn nglyn a'r mater hwn. Ac wedi hir erfyn a dysgwyl pasiodd y Llywodraeth ddeddf y tiriogaethau yn y flwyddyn 1885— Tan y ddeddf hon rhanwyd Patagonia yn wahanol Diriogaethau, yn mysg y rhai yr oedd ein Sefydliad ni o'i gylchoedd yn cynwys un, dan yr enw Tiriogaeth y Camwy, yr hon oedd i gyrhaedd o Ledred 42 hyd Ledred 46 Deheuol gyda y mor, ac o'r mor i gopa uchaf yr Andes i'r Gorllewin. Apwyntiwyd hefyd Raglaw ar y Diriogaeth, sef Lewis George Fontana, Lieutenant— Colonel. Trefnwyd hefyd fod Barnwr Cenedlaethol i breswylio yn Rawson yr hon fwriedir i fod yn Brif Ddinas y Diriogaeth, neu feallai y Dalaeth rhyw ddiwrnod. Mae cyfraith y Tiriogaethau yn trefnu fod pob Tiriogaeth i ethol ei Chyngor ei hun, ei hynadon ei hun, gwneud ei chyfreithiau ei hun, a llywodraethu ei hun yn fewnol yn gyfangwbl, ond fod troseddau mawrion, megys ysbeiliadau, a miwrddriadau, i'w dwyn tan sylw yr Ynad Cenedlaethol cyn y byddent yn derfynol. Y gallu gwladol yn mhob Tiriogaeth ydyw Cyngor o bumb aelod wedi eu hethol gan y trigolion, un ynad wedi ei ethol yr un modd, a hyny yn mhob rhanbarth (section). Y mae y Cyngor i wneud y cyfreithiau lleol, rhoddi trwyddedau, gosod y trethoedd angenrheidiol, arolygu addysg y lle, a gwneud a gofalu am weithiau cyhoeddus, megys ffyrdd a phontydd, yn nghyd a threfniadau ereill a allai fod yn angenrheidiol. Dyma ni o'r diwedd wedi cael furf y Llywodraeth iachus beth bynag, ond diffyg mewn Tiriogaethau a Thalaethiau ieuainc ydyw bod yn wan yn y gweinyddiad. Buom am y deng mlynedd gyntaf yn llywodraethu ein hunain yn gyfangwbl am nad oedd neb yn ymyraeth a ni, a buom am tua deng mlynedd drachefn yn llywodraethu ein hunain fel yn oddefol, ond heb un gallu cyfreithiol tu ol i ddim a wnelem, am mai y swyddogion oedd yn y lle o apwyntiad y Llywodraeth oedd yn dybiedig i fod yn llywodraethu, ond dyma ni yn awr yn diriogaeth gyfansoddiadol yn y Weriniaeth ac ar y ffordd i ddyfod rhyw ddiwrnod yn Dalaeth, a Rawson yn brif ddinas. Wrth adolygu ein llywodraethiad am yr ugain mlynedd yr ydym wedi myned drosto teimlwn y byddai yn anhawdd gael sefydliad mewn unrhyw barth o'r byd a lywodraethodd ei hun mewn modd mor dawel, a chyda mor lleied o droseddau; yn wir yr oedd troseddau yn ystyr fewnol o'r gair yn anadnabyddus i ni yn y cyfnod hwn, ond fyddai genym rhyw fan gynghawsau, a chamweddau i'w gwastadhau yn awr ac eilwaith.

Y Wladfa yn Gymdeithasol a Chrefyddol.—

Rhifai y boblogaeth tua diwedd y cyfnod hwn oddeutu 1,600, ac yr oedd y boblogaeth hon wedi ei gwasgaru ar hyd a lled y ddau ddyffryn o bob tu i'r afon. Erbyn hyn y mae cyfleusderau addysgol lle wedi newid yn fawr, ond nid ydynt eto yn agos y peth y dylent fod. Yn niwedd y cyfnod hwn, y mae genym chwech o ysgolion dyddiol, dwy genedlaethol yn cael eu dwyn yn mlaen yn yr Yspaenaeg, a'r pedair ereill yn cael eu cario yn mlaen trwy roddion gwirfoddol, a'r cyfan yn cael eu dysgu trwy y Gymraeg. Y mae yr ysgolion hyn wedi eu lleoli yn weddol ganolog fel ag i gyfarfod a'r holl boblogaeth, oddieithr bwlch neu ddau ag sydd hyd y hyn heb eu llanw yn gyson. Rhaid i ni addef mai araf iawn yr ydym fel cenedl yn dod i dalu y sylw dyladwy i addysg. Yr ydym ar ol yn y peth hyn i'r Ysgotiad a'r Americanwr, os nad i'r Saes. Y mae genym fel Cymry, Saeson ac Americaniaid ein nodweddion neillduol.

Crefydd sydd yn nodweddu y Cymro, masnach y Sais, ac addysg yn un o'r pethau cyntaf i'r Americanwr. Pan sefydla haner dwsin o deuluoedd o'r olaf, codant ysgoldy yn y fan, ond pan welir nifer fechan o Saeson wedi ffurfio Gwladfa, y siop fydd un o'r pethau cyntaf, ond pan el y Cymro allan i wladychu, un o'r pethau cyntaf a wna efe fydd codi capel, a threio cael cwrdd gweddi, cyfeillach, ac Ysgol Sul, a rhywun i bregethu, Os bydd modd yn y byd. Felly, fel yr ydym wedi gweled yn barod, y bu yn Patagonia. Yr oedd genym ein capeli yn gyfleus iawn dros yr holl ddyffryn. Erbyn diwedd y cyfnod hwn, y mae genym dri-ar-ddeg o gapeli a thri ysgoldy. Y mae yn y tri chapel ar ddeg hyn eglwysi corfforedig a thri gwasanaeth bob Sabboth, sef dwy bregeth fel rheol, ac Ysgol Sul, a phan na fydd pregeth, cynelir cwrdd gweddi. Y mae yn yr ysgoldai hefyd Ysgol Sul yn gyson, ac weithiau gwrdd gweddi. Yr ydym erbyn hyn yn bedwar enwad,—Annibynwyr, Methodistiaid Calfinaidd, Bedyddwyr, a'r Eglwys Esgobaethol Seisnig, neu fel y gelwir hi yn gyffredin, yr Eglwys Sefydledig Brydeinig, ac y mae yr enwadau uchod yn sefyll o ran rhif yn gydmarol i'w gilydd yn ol fel y maent wedi eu gosod i lawr yma. Yr oedd genym er y cyfnod o'r blaen, fel yr ydys eisioes wedi dangos y tri enwad cyntaf, 4 o weinidogion yn perthyn i'r blaenaf, ac un i'r olaf, ond nid oedd gan y Methodistiaid Calfinaidd weinidog yn ystod y cyfnod hwnw. Yn gynar yn y cyfnod diweddaf hwn y sefydlodd yr Eglwys Esgobaethol gangen o honi ei hun yn ein plith. Anfonwyd offeiriad allan, o dan nawdd Cymdeithas Genhadol De America, perthynol i'r Eglwys Esgobaethol. Caniataer i mi yn y fan hon gywiro adroddiad Captain Musgrave y llong ryfel Brydeinig. "Cleopatra" am Mawrth 31, 1890, lle y dywedir dan y penawd "Religion,"—"Chiefly Dissenters. No Church of England clergyman there." Yr oedd y Parch. H. Davies, o esgobaeth Bangor, wedi dyfod yma naill yn 1893 neu 1894. Daeth yma hefyd yn nechreu y cyfnod hwn, fel y cyfeiriasom o'r blaen, weinidog i'r Methodistiaid Calfinaidd, o'r enw William Williams, broder Gwalchmai, Mon, ond rhywfodd nen gilydd ni fu nemawr lwyddiant ar ei lafur, mewn rhan yn ddiameu herwydd diffyg doethineb o'i du ef. Ni bu ei arosiad yn hir yn ein mysg, am iddo ymadael i Buenos Ayres. Tua diwedd y cyfnod hwn, 1887, ymwelwyd a ni gan y Parch. W. Roberts, Llanrwst, Gogledd Cymru. Yr oedd efe wedi cael ei anfon allan gan y Corff Methodistiaid yn Nghymru, er gweled sefyllfa eu henwad ar y Camwy. Bu y boneddwr hwn yn ein plith am tua chwech mis, a gwnaeth ei hun yn ddefnyddiol iawn trwy ystod ei arosiad, trwy bregethu gyda nerth a dylanwad daionus, a gadawodd ar ei ol berarogl Crist yn mhob man ag y bu ynddo. Yn 1882, daeth atom y Parch. R. R. Jones, Newbwrch, Mon, gweinidog Annibynol, ac yn 1886 dychwelodd atom y Parch. Lewis Humphreys, wedi bod oddiwrthym yn Nghymru am 20 mlynedd. Gwelir fod genym yn niwedd y cyfnod hwn wyth o bregethwyr yn y lle, a phymtheg o leoedd i addoli, a'r rhai hyny wedi eu lleoli y fath, fel nad oedd gan y pellaf ychwaneg na dwy neu dair milldir i'r capel nesaf ato.

Amrywiaeth. Yn mlynyddoedd diweddaf y cyfnod, bu cryn archwilio ar y berfedd—wlad gan wahanol bersonau. Yr oedd y Meistri Lewis Jones a John M. Thomas wedi teithio llawer o'r wlad i'r De, Gogledd a Gorllewin cyn hyn, ond yn ddiweddar bu Mr. Bell, goruchwyliwr y ffordd haiarn, gyda mintai i fyny i gyfeiriad yr Andes, i'r Gorllewin a'r Gogledd, yn chwilio am dir cymwys i'w sefydlu, ac mewn canlyniad prynodd cwmni o Saeson— yr un pobl a chwmni y ffordd haiarn—prynodd y cwmni hwn ranbarth eang i'r Gorllewin—Ogledd gan y Llywodraeth Archentaidd, ac y maent o hyny hyd yn awr yn ei ddefnyddio i fagu arno anifeiliaid, megys ceffylaw, gwartheg, a defaid. Hefyd, ffurfiodd y Rhaglaw Fontana, J. M. Thomas, a Mayo fintai o 25 o ddynion sengl i fyned i fyny i archwilio y wlad i'r Gorllewin, ac wedi bod i ffwrdd am rai misoedd, dychwelasant oll yn fyw ac yn iach, wedi cael eu boddloni yn fawr yn y wlad. Yr oedd y rhaglaw, cyn cychwyn y daith archwiliadol hon, yn addaw i'r fintai oedd yn ganlyn y buasai yn apelio at y Llywodraeth i roddi iddynt 50 llech o dir am yr anturiaeth, coll amser, yn nghyda chostau y daith, yr hyn a gyflawnodd yn ffyddlawn wedi hyny. Y dealldwriaeth oedd, fod i'r 25 dynion sengi gael llech (league) o dir bob un, a bod y 25 llech ereill i gael eu rhanu yn gyfartal cydrhwng arweinwyr y fintai. Erbyn hyn yr oedd y sefydlwyr ar y Camwy yn awyddus i gael agoriad newydd, fel ag i allu cymell dyfudwyr i ddyfod atom eto, am fod yr holl dir mesuredig ac amaethadwy oll wedi ei gymeryd eisioes. Hefyd yr oedd plant yr hen sefydlwyr erbyn hyn wedi codi i fyny yn ddynion, a rhai o honynt wedi priodi, ac yr oedd eisieu ffermydd arnynt hwythau. Yr oedd y sefydliad ar y Camwy hefyd wedi cynyddu mewn anifeiliaid, fel yr oedd yn anhawdd eu porfau ar gyffiniau y dyffryn, am nad oedd y tyddynod hyd yn hyn wedi eu cau i mewn, ac felly y cnydau yd, yn agored i'r anifeiliaid, ond fel yr oeddid yn bugeilio. Byddid yn bugeilio yr anifeiliaid hyn, nid ar y dyffryn yn ymyl yr yd, ond ar y paith oedd yn nghefn y dyffryn. Meddianai sefydlwyr y Camwy ar ddiwedd y cyfnod hwn chwe' mil o ddefaid, 1,500 o geffylau, ac oddeutu wyth mil o wartheg. Wedi clywed tystiolaeth yr archwilwyr am diroedd godrau yr Andes, yn enwedig am y lle a enwasid ganddynt yn Cwm Hyfryd, yr oedd amryw o'r teuluoedd ieuangaf yn awyddus i fyned i fyny er meddianu tiroedd iddynt eu hunain a'u hiliogaeth. Soniasom yn nes yn ol yn yr hanes hwn am yr Indiaid yn cael eu hymlid o'r wlad. Gwasgarwyd hwynt yma a thraw i wahanol barthau o'r Weriniaeth, ond nid i gyd, crynhowyd cryn nifer o honynt i le a elwir Valchita, ac ereill mewn lle yn uwch i fyny i'r Gorllewin. Y maent yn y lleoedd hyn yn derbyn cymorth bywioliaeth gan y Llywodraeth, a than warcheidiaeth filwrol, ac yn cael rhyddid i fyned i hela marchnata trwy fath o drwydded gan swyddogaeth y lle, fel y mae yr hen frodorion wedi dod yn heddychol a diddig unwaith eto; ac yn lle bod yn beryglus ac yn drafferth, y maent yn gyfryngau elw nid bychan i fasnachwyr y Camwy a'r Andes.

Adeiladaeth.—Erbyn diwedd y cyfnod hwn yr oedd cyfnewidiad mawr wedi cymeryd lle yn nglyn ag adeiladaeth. Yr oedd genym lawer o dai heirdd yn awr briddfeini llosgedig, a'r dodrefn wedi newid yn fawr. Y mae genym hefyd yr adeg y soniwn am dai dri phentref, neu fel yr ydym yn eu galw, trefydd, sef Rawson, Trelew, a'r Gaiman. Tai o briddfeini llosgedig sydd yn Rawson, a hon yw y brif dref, am mai yma y mae swyddfeydd y Llywodraeth. Hon, fel yr ydym wedi crybwyll yn barod, oedd ein tref gyntaf, yr hon a ddechreuwyd ger yr hen amddiffynfa, o fewn rhyw dair milldir i'r môr. Y dref nesaf yn y dyffryn yw Trelew. Y mae hon yn cynwys llawer o dai ceryg, y rhai a giudir gan y ffordd haiarn o chwarel rhyw ddeuddeg milldir i gyfeiriad Porth Madryn. Galwyd y dref hon yn Trelew oddiwrth enw Lewis Jones, yr hwn a arferir ei alw yn "Llew Jones," neu Llew," am mai efe fu y prif symudydd er cael cwmni i wneud y ffordd haiarn. Yn Trelew y mae y ffordd hon yn cychwyn, ac yno felly y mae yr orsaf, a holl swyddfeydd ac ystordai y cwmni, ac ar eu tir hwy y mae y dref wedi ei hadeiladu, yr hwn a werthir yn lotiau i'r neb a fyno adeiladu. Ond y cwmni ei hun sydd wedi adeiladu y rhan luosocaf o'r tai. Yma hefyd y mae prif ystordy y Cwmni Masnachol a'r brif swyddfa, yn nghyda changen- fasnachdy. Y mae camlas ddyfriol yn awr yn dod trwy y dref hon. Y dref nesaf yw y Gaiman. Y mae hon o ran oedran yn nesaf at Rawson, ac yn debyg o ddyfod y luosocaf ei phoblogaeth. Y mae Trelew tuag wyth milldir yn uwch i fyny i'r dyffryn na Rawson, a'r Gaiman tua deuddeg milldir yn uwch drachefn, neu tua 23 o'r môr. Gan fod y dref hon yn sefyll ar lain gul o dir rhwng yr afon a'r uchdir, yn yr hwn y mae cyflawnder o dywodfaen, y mae y tai yma yn amrywio rhai o. briddfeini, a rhai o geryg—yr un modd a Trelew. Yr oedd yma yn niwedd y cyfnod hwn fasnachdy neu ddau. Cawn cyn gorphen yr hanes gyfeirio eto at sefyllfa y trefydd hyn.