Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Cyfnod y Pedwerydd, Neu yr Olaf

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN. XXVIII.-CYFNOD Y PEDWERYDD, NEU YR OLAF.

Dyma ni yn awr wedi dod hyd y cyfnod diweddaf yn hanes ein Gwladfa. Fel y mae y sefydliad yn heneiddio, y mae yn llyfnhau fel pob sefydliad arall—llai o bethau anghyffredin yn cymeryd lle, a phethau yn llithro yn mlaen yn fwy unffurf, a'r naill flwyddyn ar o y llall yn meddu mwy o debygrwydd i'r un o'i blaen nac yn mlynyddoedd cychwyniad y sefydliad. Er. fod y prif weithiau dyfrhaol wedi eu gwneud, eto yr oedd ac y mae hyd yn awr waith perffeithio arnynt. Nid oedd camlas y dyffryn uchaf yr ochr Ogleddol yn alluog i roi dwfr i bawb pan y byddai yr afon yn dygwydd bod yn isel iawn. Yr oedd y tyddynwyr oedd nesaf at enau y gamlas, ac oddiyno i lawr am lawer o filldiroedd, yn cael digon o ddwfr bob amser, am eu bod yn ei gymeryd pan yr oedd arnynt ei eisieu, heb gymeryd un ystyriaeth o'u cymydogion oeddynt yn is i lawr a'r un faint o hawl a hwythau iddo. Felly byddai pobl pen isaf y dyffryn yn dyoddef pan na byddai cyflawnder o ddwfr i bawb. Nid oedd camlas yr ochr Ddeheuol ychwaith yn rhoi cyflawnder o ddwfr ar bob adeg, er fod hon yn ddyfnach nag un yr ochr Ogleddol, eto yr oedd yn rhy gul mewn rhai manau i gario cyflawnder, yn enwedig pan y byddai llawer yn galw am ddwfr yr un pryd. Yr oedd, ac y mae eto yr un gwyn yn erbyn pobl rhanau uchaf a chanolbarth y gamlas hon ag ydoedd yn erbyn tyddydwyr yr ochr Ogleddol, sef eu bod yn gwneud cam a thyddynwyr gwaelod y dyffryn pan y byddai y dwfr yn brin—yn lle ei ranu yn deg, yn cymeryd eu digon eu hunain pan y byddai eu cymydogion yn is i lawr yn methu cael dim, a thrwy hyny yn cael colledion anferth. Yr ydys er's rhai blynyddau hellach yn treio cael gan y cwmni hwn i ledu y gamlas, a'i gwneud yn briodol i gyflenwi pawb â digon o ddwfr, ond ni rydd y bobl hyny sydd yn cael digon o ddwfr glust o gwbl i'r mater, ac y mae y nifer sydd yn dyoddef yn rhy fychan i allu gwneud y gwaith, hyd yn nod pe buasai yn deg iddynt ei wneud. Buom yn meddwl lawer gwaith wrth weled yr ysbryd hunangar hwn, mai ychydig iawn o honom sydd yn adnabod ein hunain yn briodol. Pan yr oedd y bobl hyn yn Nghymru yn cael eu gwasgu gan oruchwylwyr a meistri gweithiau, mawr fel y condemnient ysbryd treisiol a gorthrymus, a gallesid meddwl eu bod hwy yn ddynion teg a thosturiol anghyffredin. Ond wedi iddynt hwy newid esgidiau y gwas am rai y meistr, newidiasant yr un pryd ysbryd y gorturymedig am un y gorthrymwr. Heblaw fod y camlesi hyn yn anorphenedig, yr oedd tyddynwyr y dyffryn isaf yr ochr Ogleddol heb un ddarpariaeth briodol i ddyfrio eu tyddynod. Gwelsom i'r argae a wnaethid gan gwmni y ffordd haiarn mewn undeb a'r tyddynwyr dori, ac felly fyned yn hollol ddiwerth. Yr oedd y bobl erbyn hyn wedi eu hargyhoeddi yn dra llwyr nad oedd gwiw gwneud argae, a bod yn rhaid iddynt hwythau gael camlas. Yr anhawsder gyda. hwythau oedd cael y dyffryn i gyd i weled yr un fath yn nghylch y lle i gychwyn y gamlas. Os yn mhen uchaf y dyffryn isaf y byddai y genau, yna byddai tyddynod nesaf i'r genau am tua thair neu bedair milldir yn cael eu difuddio, am y buasai y gamlas ormod yn y ddaear, ond buasai y tyddynod oddiyno i lawr yn sicr, ac yna nid oedd y rhai hyny yn foddlon i fyned yn uwch i fyny i geisio eu dwfr. Buont fel hyn yn anghytuno fel ag i fethu gwneud dim am rai blynyddoedd. Yn yr adeg hon, yr oedd pobl yr ochr hon i'r afon, er cael yd iddynt hwy a'u teuluoedd, yn rhentu tir yn yr ochr Ddeheuol, ac felly yn cadw eu hunain allan o ddyled, ond yn bur dlodion fel rheol. Yn gynar yn y cyfnod hwn, cafodd y Rhaglaw Fontana addewid gan y Llywodraeth am y 50 llech dir y soniasom am dano i fyny yn ngodrau yr Andes, ar yr amod fod y rhai a'i hawliai i fyned yno i fyw, a rhoddi arno anifeiliaid, a chodi ty arno, a thrin cyfran fechan o hono. Mewn canlyniad, aeth amryw ddynion sengl, a rhai penau teuluoedd heb eu teuluoedd i fyny yno gydag anifeiliaid, er enill iddynt eu hunain ddarnau helaeth o dir. Yn 1890-1, aeth rhai teuluoedd cyfain i fyny, fel erbyn diwedd 1891 yr oedd yno sefydliad bychan cysurus o tua 70 o eneidiau. Y mae y sefydliad newydd hwn tua 300 milldir i'r Gorllewin o'r Camwy, neu dyweder o Rawson. Ar y dechreu, teithio y byddid ar geffylau yn ol ac yn mlaen. Cymerai tua 15 neu 20 niwrnod y pryd hwnw i wneud y daith ar geffyl. Ond o'r diwedd penderfynodd mintai o ddynion cryfion fyned i fyny gyda gwagen, a gwnaent y ffordd wrth fyned yn mlaen, lle byddai angen, megys tori lle mewn craig neu ar ryw lethr serth, a llwyddasant i fyned a'r wagen i fyny bob cam i Cwm Hyfryd, lle y bwriedid i'r Sefydliad fod. Mewn canlyniad i hyn, gwnaed yn bosibl i deuluoedd gwragedd a phlant fyned i fyny gyda'u clud ac ymborth. Wrth deithio yn fynych ar geffylau, daethpwyd i wneud y ffordd yn fyrach yn barhaus, nes y maent erbyn heddyw yn gallu d'od i lawr o'r Sefydliad yn yr Andes i Rawson mewn saith neu wyth niwrnod ar geffylau, ond y mae y wagen yn cymeryd cymaint arall o amser. Yn 1890, penderfynodd Mr. Edwin C. Roberts ffurfio mintai fechan i fyned i fyny i gyfeiriad yr Andes i'r dyben o chwilio am fwnau, ond aur yn benaf. Yr oedd yr hen syniad yn ein plith fod mwnau aur ac arian a chopr yn y wlad. Yr oedd amryw o dro i dro wedi bod yn dilyn yr afon i fyny am rai ugeiniau o filldiroedd, ac wedi bod yn codi y tywod oedd ar ei thraethau, ac yn cael peth aur, ond nid oedd mewn cyflawnder fel ag i dalu am ei weithio; ond nid oeddid yn gallu rhoi i fyny y syniad am aur yn y wlad. Y mae y cwmni bychan hwn o saith yn gwneud parotoadau ar gyfer bod i ffwrdd am tua chwech mis. Y mae ganddynt, heblaw nifer o geffylau bob un, un wagen tuag at gario eu harfau a phethau angenrheidlol tuag at olchi aur, yn nhyd a'u hymborth. Yr oedd yn eu plith un dyn o brofiad mewn cloddio a golchi aur, ac yn meddu graddau helaeth o yni, ond nid oedd un o honynt yn meddu ar wybodaeth fferyllol a gwyddonol. Wedi bob i ffwrdd am bump neu chwech mis, dychwelasant gyda newyddion calonogol iawn. Galwyd cyfarfodydd er cael adroddiad ganddynt o'r hyn a welsent ac a wnaethent, ac er cael gweled yr aur oedd ganddynt i'w ddangos. Yr oedd Mr. Edwin C. Roberts, ac un neu ddau ereill yn siarad mor galonogol a brwdfrydig am yr hyn a welsent ac a gawsent, fel y codwyd brwdfrydedd mawr yn y lle, ac yr oedd amryw am fyned i fyny yn ddioedi i weled a chael drostynt eu hunain. Mae clefyd aur yn un twym a heintus iawn, ac felly yn Hydref y flwyddyn hon, mae yma o 60 i 70 yn ffurfio yn finteioedd i fyned i archwilio yn mhellach am yr aur, ond ni buont yn hir cyn dychwelyd gyda drygair i'r aur, ac yn wir, heb fawr o dda i'w ddweyd am ddim. Yn wir, yr oedd yn anmhosibl i'r bobl hyn gael eu boddloni, canys yr oeddynt wedi creu iddynt eu hunain weledigaethau euraidd nad oedd eu bath erioed wedi bod mewn bywyd mwnawl—tybient fod yr aur i'w gael ddim ond yn unig ddisgyn oddiar y ceffyl a'i bigo i fyny. Yn ystod yr amser hwn, yr oedd y cwmni saith, fel eu gelwid, yn ddiwyd yn trefnu i gael math o hawl gan y Llywodraeth i fyned i chwilio ac i ffinio allan yr ysmotyn a farnent hwy oreu i'w weithio. Anfonwyd y newydd i Gymru, ac aeth fel tân gwyllt trwy y Dywysogaeth, ac mewn canlyniad, mae dau ddyn o brofiad mwnawl yn dod allan —un o Gymru a'r llall o New York, sef Captain D. Richards, yr hwn oedd aur—gloddiwr profiadol, a Mr. R. Roberts, yr hwn oedd yn fferyllydd yn nglyn a mwnau, ac yn gyfarwydd a dadansoddí ac elfenu. Yr oedd y cwmni o saith wedi ffurfio eu hunain yn gwmni rheolaidd erbyn hyn, ac wedi cymeryd atynt y ddeuddyn uchod ac amryw ereill ar amodau neillduol. Aethant i fyny eto wedi cyflenwi eu hunain â phob peth angenrheidiol tuag at weithio ar raddfa fechan. Gweithiasant yn galed am rai wythnosau, a dychwelasant gyda nifer luosog o samplau o aur yn yr ysbwriel, a rhyw gymaint wedi ei olchi. Trefnwyd yn awr fod y Mri. D. Richards a J. G. Thomas i fyned i Buenos Ayres er cael sicrwydd am y tir, a bod D. Richards i fyned yn ei flaen i Gymru naill ai i werthu hawliau y cwmni neu ynte i gael Syndicate a chyfalaf ganddo er galluogi y cwmni i weithio yr aur. Gan mai Mr Edwin C. Roberts oedd y prif symudydd fel yr ydym eisoes wedi dangos yn nglyn a mater yr aur, efe hefyd oedd yn cymeryd mwyaf o ddyddordeb ynddo, a mwyaf selog drosto, ac er mwyn bod mewn ffordd i allu gwneud rhywbeth yn effeithiol yn nglyn ag ef, y mae yn nechreu 1892 yn gwerthu ei dyddyn am tua £2,000, a daeth ef a'i deulu drosodd i Gymru, mewn rhan er mwyn rhoi addysg i'w blant, ac hefyd er mwyn treio cael cyfalaf i weithio yr aur yn nghodre yr Andes. Wedi iddo ef a Captain D. Richards ddyfod drosodd, a rhoddi y samplau aur oedd ganddynt o dan archwiliad neu brawf fferyllol llwyddasant i ffurfio Syndicate. Anfonodd y Syndicate hwn allan aur—gloddiwr profiadol a hefyd elfenwr dysgedig o'r Brif Ddinas, ac y maent wedi cyrhaedd y Sefydliad yn nghanol 1893, ac mor belled ag y mae pethau yn ymddangos y flwyddyn uchod, yn ol hyny o brawf sydd wedi cael ei wneud ymddengys pethau yn dra gobeithiol. Yn y flwyddyn, hon y mae Mr. R. Roberts y soniasom am dano uchod, yn gadael y Cwmni Aur ac yn ymuno a J. M. Thomas i fyned i fyny i odre yr Andes i chwilio am fwn arian, ac y mae yn ymddangos eu bod hwythau wedi llwyddo yn eu hymgais, ac wedi cael mwn arian mewn cyflawnder mawr. Y maent hwythau wedi ffurfio yn gwmni ac wedi cael hawliau ar y lle gan y Llywodraeth. Heblaw y rhai uchod yr ydym yn deall fod amryw ereill yn brysur ffurfio eu hunain yn gwmniau er treio cael aur, arian, a mwnau ereill.