Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Y Sefydliad ar y Camwy

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PENOD XXIX.—Y SEFYDLIAD AR Y CAMWY.

Nid oes angen i ni mwyach fanylu yu nglyn a'r cynhauafau, gan ein bod bellach yn cael cynhauaf da bob blwyddyn. Y mae y Sefydliad bellach er's blynyddau wedi cael ei gefn ato, oddieithr y dyffryn isaf yr ochr Ogleddol. Y mae y tyddynwyr fel yn ymgais am ragori y naill ar y llall mewn codi llawer o wenith, ac y mae y prisiau wedi bod yn hynod o ffafriol. Crybwyllasom o'r blaen nad oedd camlas y dyffryn uchaf yr ochr Ogleddol yn ddigon dwfn i gyfarfod â gostyngiadau anghyffredin yn yr afon, ac felly penderfynodd y tyddynwyr ymdrechgar hyn fyned yn uwch i fyny eto i agor genau newydd i'w camlas, a hono yn ddyfnach na'r gyntaf. Wedi rhai wythnosau o weithio caled, llwyddasant i orphen y genau newydd, ac i arwain y dwfri'r hen gam- las, ac o hyny hyd yn awr, y mae y dyffryn hwn yn cael cyflawnder o ddwfr ar bob adeg. O'r diwedd y mae y dyffryn isaf yr un ochr i'r afon yn cytuno i ranu yn ddau er cael dwfr i'w tyddynod. Y mae tyddynwyr y canol- barth, ac oddiyno i lawr at Rawson, yn cytuno i agor camlas yn mhen uchaf y dyffryn hwn, ac y mae y tyddynwyr o'r canolbarth i fyny yn cytuno i barhau camlas y dyffryn uchaf, a dyfod a hi i lawr trwy y Gaiman, a'r lle cul, fel y gelwir ef, a chroesi y gamlas arall yn mhen uchaf y dyffryn isaf gyda chafn. Bu gweithio caled ar y camlesi hyn y rhan olaf o 1891 hyd ganol 1892, pryd y llwyddwyd i'w gorphen, fel ag i gael dwfr i'r tir y flwyddyn hone, ond fod angen perffeithio y rhai hyn eto mewn rhai manau. Gwelir yn awr fod yr holl ddyffryn o ddau tu i'r afon yn meddu ar gamlesi dyfriol, ac felly fod yr holl ddyffryn yn ngafael dwfr, oddieithr rhyw ychydig o eithriadau nad yw y camlesi wedi d'od o hyd cyrhaedd iddynt, ond a ddeuant fel ereill gydag amser. Nid gwaith bychan ydyw d'od a dyffryn o 50 milldir hyd, wrth dair neu bedair milldir o led-dod a rhyw 450 o dyddynod mawrion i afael dwfr parhaus. Yr ydys yn dra hyderus y bydd y camlesi hyn yn fuan wedi eu perffeithio y fath fel na fydd un tyddyn na llecyn trwy yr holl ddyffryn heb fod yn ddyfradwy, ac hyd yn nod gerddi y trefydd yn cael eu dyfrhau gan ffosydd yn rhedeg ar hyd ymylon yr ystrydoedd. Yr ydys wedi cyfeirio o'r blaen fod yr holl dir mesuredig ac amaethadwy yn y rhanbarth hwn o'r diriogaeth wedi ei gymeryd, fel nad oes yma le mwyach i gymhell dyfudwyr, oddigerth ambell un yn d'od at berthynas iddo. Y mae yn wir nad oes ar y dyffryn eto ond prin y bedwaredd neu y bumed ran o'r boblogaeth a ddichon gynal, ac a gynalia rhyw adeg sydd yn d'od. Y mae y ffermydd hyd yn hyn yn fawrion; ond fel y cynydda ac y tyf teuluoedd, fe dorir y ffermydd hyn i fyny yn ddwy a thair fferm i'r meibion.

Y Cnydau. Y mae y darllenydd wedi deall eisoes, wrth ddarllen yr hanes hwn, mai gwenith yw prif gnwd y lle. Gwenith fel rheol oedd wedi arfer a thalu oreu am ei godi, er fod haidd ambell i waith yn uwch ei bris, eto gwenith ydoedd y peth sicraf o farchnad dda bob tymhor at ei gilydd. Y mae y tir mor briodol i haidd ag ydyw i wenith, ac y mae yn cnydio llawn cystal, ac y mae amryw yma a thraw yn y sefydliad yn codi haidd; ac yn wir y mae bron bawb yn codi ychydig o hono, i'r dyben o fwydo ceffylau a moch. Y mae y sefydliad wedi bod o'r cychwyn ar ol mewn codi llysiau gerddi, a thatws. Y prif achos, yn ddiamheu, oedd diffyg dwfr cyson wrth law tuag at eu dyfrhau. Y mae llysiau gerddi yn gofyn dwfr yn amlach na gwenith a haidd; a chyn i'r tyddynwyr gael ffosydd priodol i bob rhan o'r fferm, yr oedd yn anmhosibl iddynt wneud llawer o gynydd mewn codi mân lysiau. Yr oedd prinder amser hefyd wedi arfer bod ar y tyddynwyr i dalu llawer o sylw i erddi, pan nad oedd mewn teulu, efallai, ddim ond un dyn i wneud pob peth, yr oedd yn anhawdd iawn talu sylw i ddim ond y cawd hwnw oedd yn d'od a swm o arian i mewn yn dâl am y llafur, heblaw y sylw ydoedd raid ei dalu i fân angenrheidiau y teulu, megys gofalu am yr anifeiliaid, gofalu am dânwydd, a myned a gwenith i'r felin er cael blawd, a man negeseuau ereill. Ond yn y blynyddoedd diweddaf, yr oedd y rhwystrau hyn wedi eu dileu gyda'r rhan luosocaf o'r amaethwyr. Yr oedd y ffosydd ganddynt yn arwain dwfr i bob cwr o'r tyddyn, a phawb yn byw ar ei dyddyn. Yr oedd y plant hefyd yn codi i fyny, ac yn d'od i gynorthwyo y tad, fel ag i'allu rhanu y gwaith, ac ambell i un yn cadw gwas yn gyson, neu ynte weithiwr ar adegau prysur. Wedi cael pethau i drefn fel hyn, y mae y Gwladfawyr erbyn hyn yn bur gyffredinol yn gwneud gerddi, ac yn codi tatws, a phâ, a phys, moron, a maip. Y mae ambell un hefyd yn cau i mewn, ac yn planu perllan; a chyn hir fe welir wrth bob ty afalau, eirin, a grawnwin.

Anifeiliaid.— Yr ydym wedi awgrymu yn barod fod ucheldir o bob tu i'r dyffryn. Tir rhydd fel comin ydyw hwn hyd yn hyn, oddieithr y darn a roddwyd i gwmni y ffordd haiarn. Tir graianog, tywodog ydyw, gyda llawer o dwmpathau o fân-ddrain ar hyd iddo mewn rhai manau, a phorfa dyswog yn tyfu arno. Bu y tir hwn o wasanaeth mawr i ni yn mlynyddoedd cychwyniad y Wladfa fel tir porfau anifeiliaid, pan oeddym yn byw yn mron yn gyfangwbl ar yr anifeiliaid; ac y mae wedi para i fod yn wasanaethgar hyd heddyw i'r rhai sydd yn cadw gwartheg, ceffylau, a defaid ar raddfa eang. Y mae y paith hwn yn le da i gadw anifeiliad ar dymhorau ffafriol mewn gwlaw, ond ar dymhorau sychion, di-wlaw, feallai am flynyddoedd ar ddim ond ambell i gafod. Ar dymhorau fel hyn nid yw ond gwael iawn, am nad oes modd dyfrhau hwn. Bydd braidd bob amaethwr yn gyru ei anifeiliaid i'r paith hwn ar rai tymhorau o'r flwyddyn; ond gan ei fod oll yn agored i'r anifeiliald i fyned i ba le bynag y mynont, y mae dipyn o drafferth yn fynych i chwilio am danynt. O herwydd y drafterth hon, y mae amryw dyddynwyr erbyn hyn wedi cau i mewn nifer o erwau o'r fferm gyda wire fence, a hau Alffalffa (Lucerne) ynddo. Math o wair glas, bras, ydyw yr Alffalffa, tebyg i high grass, neu feallai yn debycach i fetses Prydain. Y mae hwn yn tyfu yn gyflym, ond iddo gael dwfr yn ddigon aml, ac yr ydys yn cael tri neu bedwar cnwd yn y flwyddyn o hono. Nid oes angen ei hau ond unwaith, ac yna y mae yn tyfu trwy y blynyddoedd o'r gwraidd, y rhai sydd yn myned i lawr o ddwy i dair llath o ddyfnder. Y mae hwn yn ymborth cryf a maethlon i'r gwartheg a'r ceffylau, ac y mae llawer erbyn hyn, —yn wir bron pawb sydd yn byw ar amaethu gwenith yn unig ar gyfer marchnad, wedi rhoi i fyny cadw ond digon o anifeilieid, yn wartheg ac yn geffylau, at wasanaeth y teulu, a thrin y tir, ac yn eu cadw ar y fferm y rhan fwyaf o'r flwyddyn, gan eu porthi â'r gwair hwn. Y mae marchnad dda ar hadau y gwair hwn yn Buenos Ayres, ac y mae rhai yn ei godi ar raddfa eang, er mwyn yr hadau, yn gystal a'i gael yn fwyd i'w hanifeiliaid. Wedi dechreu tori y ffermydd i fyny fel hyn yn gaeau, y mae golwg fwy cartrefol yn d'od ar y lle. Yn y blynyddoedd hyn, gwelir gyffredin gerllaw y ty blanhigfa o goed poblar, cae nen ddau o Alffalffa, a gardd, ac ambell i waith berllan. Nodwedd arall ag sydd braidd yn un ddiweddar yn ein mysg, ydyw y tyddyn wedi ei gau i mewn a wire fence. Hyd yn ddiweddar yr oedd amryw yn oedi gwneud hyn, am nad oedd sicrwydd a fuasid yn gadael llinellau ffiniau y ffermydd fel yr oeddynt, am fod cwyn mawr gan lawer nad oedd y ffiniau fel y dylasent fod yn ol y map a'r gweithredoedd. Yn ddiweddar cymerodd y Cynghorau y mater mewn llaw, a phenderfynasant apwyntio mesurydd trwyddedig, sef Mr Llwyd ap Iwan, mab hynaf sylfaenydd y Wladfa—M. D. Jones, Bala, i ail fesur yr holl ddyffryn, a gosod y terfynau yn iawn; ac erbyn hyn y mae y gwaith wedi ei orphen. Y mae yn wir fod yma dyddyn yma ac acw wedi ei gauad i mewn o'r blaen, ond yn awr y mae y rhwystrau wedi eu symud, a bydd llawer o hyn allan yn cau eu ffermydd i mewn.

Ansawdd a nerth y tir.—Wedi cael 29 mlynedd o brofiad yn y lle, y mae genym rhyw gymaint o fantais i roi barn ar natur a nerth ein gweryd. A chymeryd yr holl ddyffryn gyda'i gilydd, gellir dweyd mai tir trwm o natur gleuog ydyw, er ei fod yn amrywio llawer iawn. Tir priodol i wenith a haidd yn benaf, yn ol ein profiad ni hyd yn hyn. Y mae yn wir nad oes yn ein mysg eto ffrellydd amaethyddol yn alluog i elfenu y tir, ac felly nid ydym yn sicr ai y cnydau a arferwn godi ydyw y rhai mwyaf priodol yn mhob man. Hyd yn hyn nid ydym wedi codi ceirch yn y dyffryn, ond y mae ein cydwladwyr yn Sefydliad yr Andes wedi llwyddo i godi ceirch rhagorol. Y mae yn ein dyffryn rai ffermydd a ystyrir hyd yn hyn yn dir gwael iawn—thai ffermydd o dir du, cleiog, glydiog, ac yn caledu yn fawr wrth sychu wedi cael dwfr. Nid ydys yn gallu codi cnydau trymion ar y tir hwn, am ei fod yn rhy amddifad o elfenau brynarol. Y mae yma dir arall, o natur ysgafnach, ond yn halenaidd, neu fwy cywir, yn cynwys cryn lawer o ryw fath o nitre, ac y mae y peth hwn yn wenwynig i wenith a haidd beth bynag, er fod y tir hyn yn codi cnydau ysgeifn. Ond pwy a wyr,—pe celem elfenwr amaethyddol medrus i roi ei farn ar y tiroedd hyn na ellid eu darostwng i godi pethau ereill mewn cyflawnder. Fe ofynir y cwestiwn yn aml, A ydyw y tir yn rhedeg allan? Y mae yn anhawdd ateb y cwestiwn hwn yn foddhaol, ond yr ateb cyffredinol cywir iddo ydyw, nac ydyw. Eto y mae ystyr ag y gellir dweyd ei fod yn rhedeg allan, am ei fod wrth ei hau y naill flwyddyn ar ol y llall am lawer tymor yn rhoi yn y diwedd ysgafnach a gwanach cnwd. Yr achos o hyn, mor belled ag yr ydym yr deall yw, am ei fod yn myned yn fwy clydiog a chleiog wrth ei ddyfrhau yn barhaus, ac felly yn caledu, a myned yn llai agored i awyriad. Fe ddywedir yn y blynyddoedd hyn gan ddysgedigion amaethyddol, mai un o brif angenion tir er codi cnydau da, yw marliad neu fraenariad trwyadl, fel ag i alluogi y tir i dderbyn y rhinweddau angenrheidiol iddo ag sydd yn yr awyr. Beth bynag, nid ydym ni hyd eto wedi gwrteithio dim mor belled ag y mae gwrteithio yn golygu rhoi unrhyw fath o dail i'r tir. Yr unig ffordd gyda ni hyd yn hyn i gadw y tir i roi cnydau da ydyw, rhoi gorphwysdra iddo. Nid y gorphwysdra a feddylir yn Nghymru a manau ereill, megys newid y cnwd, ond ei adael yn hollol segur heb hau dim ynddo, na'i ddyfrhau, ac yna y mae yn sychu i fyny mewn gwlad ddi—wlaw fel yr eiddom ni, ac yn mhen dwy neu dair blynedd bydd wedi sychu a myned mor chwal a thomen ludw, a phan yr hauir ef nesaf, rhydd gnwd cyfartal ag a roddai er's deng mlynedd yn ol. Yr ydym ni yn credu hefyd fod y dwfr a gerir yn y camlesi o'r anfon i ddyfrhau y tir, yn gadael rhyw gymaint o wrtaith ar ei ol, fel y mae ein hyder y ceidw y tir ei nerth trwy y blynyddoedd ond iddo gael gorphwys i fraenaru. Y mae hefyd y sofl a droir i lawr wrth aredig yn rhyw gymaint o fraenariad i'r tir, ac yr ydym yn credu, pe celem y peiriant medu hwnw sydd mewn rhai manau yn Awstralia yn tori yr yd yn uchel, bron yn ymyl y dywysen, ac yn ei gario yr un bryd i'r peiriant dyrnu, credwn pe celem hwn i dori ein gwenith, ac yna aredig y gwellt hwn i lawr, y byddai yn elfen farliol ardderchog i'n tir ni, gan fod cymaint o duedd i glydio a chaledu ynddo.

Ein peirianau. —Yr wyf yn meddwl y gellir dweyd nad oes un Wladfa na sefydliad o'i faint yn Ne America yn meddu cynifer o beirianau amaethyddol â'n Sefydliad ni ar y Camwy. Y mae ein hoffer amaethyddol ni yn ysgafnach na rhai Prydain. Am y rhesymau, yn un peth fod y tir yn hawddach ei drin ac yn ddi—geryg, ac hefyd am fod ein ceffylau yn ysgafnach, ac hefyd y mae y ffyrdd yn llai tolciog na ffyrdd geirwon Cymru, ac yn hollol wastad a ddi—geryg. Ni phwysa y wagen ond oddeutu haner tynell, ac yna rhoddir tynell a haner neu ddwy dynell arni, a theithir gyda llwyth bedair milldir yr awr. Y mae genym hefyd bob math o erydr, o'r aradr gerbydol i lawr—yr aradr deir cwys, dwy gwys, hyd yr aradr un gwys fwyaf syml. Pob math o ograu, march rawiau, a hauwyr. Y mae genym hefyd o ddeuddeg i bymtheg o beirianau dyrnu yn cael eu gweithio gydag ager, ac yn dyrnu o bymtheg i bum' tynell ar hugain mewn diwrnod.

Ein ffyrdd a'n pontydd.—Buom am flynyddoedd heb benu ein prif—ffyrdd na'n ffyrdd cymydogol ychwaith, ond yn awr er's rhai blynyddoedd, y mae genym ddwy brif—ffordd awdurdodedig wedi eu mesur, eu lefeli, a'u gwastadhau. Y mae y ddwy ffordd hyn yn rhedeg un bob ochr i'r dyffryn, ac yn canlyn troed y bryniau hyd y gellid eu trefnu, er mwyn peidio tori y tyddynod. "Y mae yn wir fod llawer o deithio hyd yn hyn ar hyd yr hen ffyrdd oedd yn dilyn glanau yr afon, ond goddefiad yw hyny, ac y mae yn ddiamheu nad yw yr adeg yn mhell pan y bydd y rhai hyn wedi eu cau i fyny. Y mae genym hefyd ffyrdd cymydogol. Y mae y rhai hyn yn amgylchu dau dyddyn, sef blocyn o dir yn agos i dair mil o latheni o hyd, a haner hyny o led. Y mae y ffyrdd hyn eto wedi eu mesur a'u gwastadhau. Mesura y brif ffordd bum' llath ar hugain o led, a'r ffordd gymydogol haner hyny. Nid oes ceryg yn y tir, fel yr ydym wedi awgrymu yn barod, ac felly y mae yn anhawdd cadw y ffyrdd hyn heb dyllu wrth hir deithio ar hyd-ddynt; ond fel rheol, trwy fod y tir o natur gleiog, y maent yn caledu ar ol cafod o wlaw, a lle y bydd rhai llecynau tywodog, ein dull o wella y tyllau ydyw cario gwellt a'i roddi ar hyd-ddynt, ac yna wrth hir deithio ac ambell i gafod o wlaw, y mae yn caledu ac yn gwneud ffordd weddol dda. Cyfyngir yr holl deithio gyda wageni troliau a cherbydau i'r ffyrdd hyn, ond hyd yn hyn y mae llawer o groesu tyddynod, yn ol cyfleusdra, ar draed ac ar geffylau, ond yn y lleoedd y mae y tyddynod wedi eu cau i mewn, ac fe wneir i ffwrdd a'r arferiad hwn fel y bydd y naill dyddyn ar ol y llall yn cael eu gauad i mewn. Y mae ein hafon, fel rheol, yn rhy ddwfn i'w chroesi ond trwy bont neu mewn cwch.

Y mae yn wir fod yma rydau ynddi pan y bydd yn gydmarol isel, fel y gellir ei chroesi yn y manau hyny mewn cerbydau neu ar geffylau. O gychwyniad y Sefydliad hyd o fewn ychydig o flynyddoedd yn ol gyda chychod yr arferid groesi. Yr oedd dyn wrth ei alwedigaeth yn Rawson yn cadw cwch at y pwrpas am fod y dref o bob tu i'r afon. Yr oedd hefyd gwch gan rywun gyferbyn a phob capel ac aml i dyddynwr yn cadw cwch wrth ei dy at ei wasanaeth ei hun, ac ereill yn uno i gael cwch cydrhyngddynt mewn man cyfleus iddynt. Pan wnaed y ffordd haiarn gwelodd y cwmni fod yn fantais iddynt er mwyn denu tyddynwyr yr ochr ddeheuol i'r afon ddyfod a'i cynyrch i'r ffordd haiarn er ei gludo i Porth Madryn, fod yn angenrheidiol iddynt adeiladu pont mewn lle cyfleus, ac felly y gwnaethant. Pont o goed ydyw hon gyferbyn a Trelew rhyw naw milldir o Rawson. Yn ddiweddarach, ymunodd trigolion Rawson, i wneud pont yno i uno y ddwy ochr i'r afon o'r dref yn gystal a bod yn gyfleusdra i bobl y wlad. Pont goed ydyw hon eto, ac wedi ei hadeiladu trwy roddion gwirfoddol ac yn rhydd i bawb. Dylaswn ddweyd nad yw pont cwmni y ffordd haiarn yn rhydd a didal ond i gario gwenith neu unrhyw gynyrch arall i fyned ymaith gyda'r ffordd haiarn. Mae hefyd bont-droed grogedig yn croesi yr afon yn y Gaiman. Adeiladwyd hon eto gan y cymydogaethau cylchynol trwy roddion gwirfoddol, ond er iddi dori ddwy waith adgyweiriwyd hi ac y mae yn aros yn wasanaethgar byd heddyw.

Cyfalaf y Wladfa.—Un nodwedd arbenig perthynol i'r Wladfa Gymreig yw nad oes o'i mewn ddim cyfalaf estronol, ond yn unig yr hyn a wariwyd i wneud y ffordd haiarn. Mae yr holl weithiau cyhoeddus wedi eu gwneud a llafur ac arian y Sefydlwyr. Dyna y camlesi mawrion a'r canghenau mawrion sydd yn arwain o honynt——oll yn eiddo y Gwladfawyr, a gellir rhoddi arnynt amcan. brisiad a dweyd eu bod yn werth o gant i gant a haner o filoedd o bunau (€100,000 i £150,000), eto, dyna'r holl beirianau—y peirianau medi, neu fel y gelwir hwy genym medel—rwymyddion, y rhai sydd genym wrth yr ugeiniau, ac yn costio oddeutu £50 yr un, a hefyd y peirianau dyrnu y cyfeiriwyd atynt yn barod. Mae pob un o'r rhai hyn erbyn erbyn cyrhaedd y dyffryn yn costio tua £600, heb son am yr holl offer amaethyddol llai eu pris sydd yn meddiant pob tyddynwr. Anaml y bydd cymaint ag un ffermwr heb drol neu wagen, ac yn fynych y ddwy, ac heblaw y wagen a'r drol, cerbyd bychan at farchnata, a myned a'r teulu i'r cwrdd ar y Sul ac adegau ereill. Mae y pethau hyn oll yn eiddo y Sefydlwyr. Mae y peirianau dyrnu yn eiddo y Sefydlwyr yn yr un ffordd ag y mae y camlesi, sef trwy i nifer o'r tyddynwyr ffurfio yn gwmni i'w prynu.—Cwmniau yn rhifo o dri neu bedwar i fyny i haner cant neu dri ugain.