Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Sefyllfa Bresenol y Sefydliad (Parhad)

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PENOD XXX.—SEFYLLFA BRESENOL Y SEFYDLIAD (PARHAD).

Masnach.—Yr ydym fwy nag unwaith yn ngorff yr hanes hwn wedi galw sylw at fasnach y lle, fel nad oes genym yn bresenol ond dweyd gair ar sefyllfa masnach ar yr adeg yr ydym yn terfynu yr hanes hwn. Nid ydyw nifer ein masnachdai wedi cynyddu, y blynyddoedd diweddaf, ond yn hytrach yn tueddu at leihau. Er's ychydig flynyddoedd yn ol rhedodd masnach yn wyllt iawn yn y lle—rhyw fasnachwr newydd yn dod i'r lle bron gyda phob llong. Wedi i'r Cwmni Masnachol Cydweithiol ddyfod i weithrediad a chael gafael pur gyffredinol yn y lle, gorfu ar rai o'r masnachwyr roi eu busnes i fyny am nad oedd yn talu iddynt. Bu yma ar un adeg nifer o Italiaid yn codi busnes y naill ar ol y Hall, ond wedi bod wrthi yn treio enill cwstwm am ychydig flynyddoedd yn gorfod rhoi fyny. Mae yn wir fod yn ein plith hyd heddyw nifer fechan o estroniaid yn rhyw hongian cadw busnes, ond ni wyddom am ond un yn gwneud ond ychydig iawn o gynydd, sef un Captain Louis. Mae hwn wedi bod yn ein mysg er's blynyddoedd ao mewn undeb a Mr. Edward Owen yn cadw llong i redeg rhwng yma a Buenos Ayres, ac y mae efe yn gwneud busnes pur fawr ac yn sefydlog. Heblaw y Cwmni Masnachol Cydweithiol y mae yma ddau neu dri Chymro yn gwneud masnach ar raddfa pur helaeth, sef Mri. E. Owen, R. A. Davies, a H. Davies, a gellir enwi ereill o'r Cymry sydd yn gwneud busnes ar raddfa llai, megys Mr. J. S. Williams, Mr. Edward Jones a'r Mri. Hughes ac Owens. Dynion yw y rhai hyn oll ag sydd wedi gwneud eu harian yn y Wladfa yn y pymtheg mlynedd diweddaf, a rhai o honynt yn ddiweddarach. Erbyn heddyw, mae pob peth sydd yn angenrheidiol mewn sefydliad amaethyddol yn cael ei werthu, yn y naill neu y llall o'r ystordai sydd yn ein plith. Mae y rhan fwyaf o'r cynyrch yn awr yn myned i'r farchnad trwy Trelew a chyda y ffordd haiarn i Porth Madryn. Mae pris y ffordd hon wedi dyfod i lawr o un bunt i ddeuddeg swllt y dynell, ond bydd yn rhaid iddo ostwag eto yn ngwyneb pris isel y gwenith, neu ynte bydd yn rhaid i'r ffermwyr edrych am ryw ffordd ratach i gludo eu cynyrch i'r farchnad. Mae y Cwmni Masnachol Cydweithiol wedi gwneud lles mawr i'r Sefydliad yn y blynyddoedd cyntaf fel yr ydym wedi awgrymu yn barod, ac wedi bod yn hynod lwyddianus, ond yn y blynyddoedd diweddaf nid ydyw wedi cyrhaedd cystal dyben. Mae rhyw ddiffyg yn nglyn a'r Cwmniau hyn yn mhob man, ac nid yw y Wladfa yn eithriad. Credwn mai un o'u hanfanteision yw, nad yw cyflog i'r rhai a gariant y busnes yn mlaen, yn enwedig y prif swyddogion, yn ddigon o gymhelliad iddynt i daflu eu hunain i'r busnes fel pe byddai yn eiddo iddynt hwy eu hunain. Feallai nad yw y prif swyddogion yn cael cyflogau digon mawr fel ag i hawlio gwasanaeth dynion uwchraddol, ac hefyd fel ag i'w codi uwchlaw awyddu gwneud ceiniog lle cant gyfle. Anfantais arall yw costau mawrion. Mae sawd y cwmni yn cael ei wneud i fyny o raneion yr aelodau, a thrwy fod arian yn uchel eu pris mewn gwledydd newyddion, y mae y rhanddalwyr yn dysgwyl llogau uchel ar eu harian, fel cydrhwng y cyflogau a'r llogau uchel ar y cyfalaf y mae yn anmbosibl gwerthu yn rhad, ac felly yn colli yr atdyniad mawr at y shop.

Mae y masnachwr unigol yn gallu osgoi y pethau hyn, trwy ei fod ef ei hun yn arolygu, ar llog a'r profit yn dod i'r un man. Peth arall a deimlir yn nglyn a'r cwmniau hyn yw, fod yr aelodau ar un llaw yn rhy hyf ar y fusnes, fel ag i brynu llawer ar goel, a bod yn ddifraw i dalu, ac ar y llaw arall y cyfarwyddwyr a'r arolygydd yn rhy lac a goddefus i roi mewn grym y reolau a'r penderfyniadau. Wedi'r cwbl, nid ydym yn gweled unrhyw gynllun arall ond y cwmniau hyn i atal llyman masnachol i ormesu ein sefydliadau a'n hardaloedd, a hyderwn mai ymroi i wella y cwmniau hyn a wneir yn hytrach na'u rhoi i fyny.

Ein Sefyllfa Gymdeithasol.—Yr ydym erbyn hyn o ran ein nodwedd gymdeithasol yn ddigon tebyg i ardaloedd amaethyddol Cymreig Cymru, ond fod y tyddynwyr at eu gilydd yn fwy dibryder. Mae y boblogaeth yn fyw, pob un ar ei dyddyn ei hun, oddieithr y bobl sydd yn byw yn y pentrefydd y rhai a ddibyna am eu bywioliaeth wrth wasanaethu yr amaethwyr yn y gwahanol bethau sydd angenrheidiol arnynt, a'r amaethwyr hwythau yn eu ffordd yn gwasanaethu y crefftwyr a'r masnachwyr. Mae yn y pentrefi neu fel eu gelwir genym ni, y trefydd,— mae yn y trefydd hyn wahanol grefftwyr, megys y crydd, y teiliwr, y saddler, y saer maen, a'r saer coed, y gof, a'r tinman, a hefyd rhai yn byw ar fân alwadau i weithio yma a thraw heblaw y gwahanol fasnachwyr. Mae y dull o fyw yn hytrach gyntefig, hyny yw, nid oes yn ein plith eto fel Gwladfawyr nemawr o'r starch a'r stiffidra ag sydd i'w ganfod yn yr hen wiedydd. Pawb yn teimlo yn rhydd a chartrefol, yn nhy ei gymydog bron fel cartref: ymborth a llety i'w cael yn ddyeithriad yn mhob man yn hollol ddiseremoni, heb feddwl dim o hyny heb son am gael tal am danynt. Trwy fod yr hinsawdd mor wastadol sych yn ein mysg, nid yw amaethwyr yn gorfod colli dyddiau yn awr ac eilwaith o herwydd y tywydd, ac felly yn feistri ar eu gwaith yn mhob tymor fel rheol, ac felly ag amser wrth law ganddynt pryd y mynont. Mae gan bawb hefyd ddigon o geffylau marchogaeth at eu gwasanaeth, fel y mae yr holl deithio, naill a'i ar gefn y ceffyl neu mewn math o gerbyd ysgafn. Bydd y dynion ieuainc o'r ddau ryw fel rheol yn marchogaeth ar geffylau, a'r penau teuluoedd a phlant mân yn y cerbydau. Fel hyn, gwelir nad yw teithio ugain neu ddeg milldir ar ugain ond peth bychan yn ein mysg gan ein bod yn gallu ei wneud trwy farchogaeth a hyny yn ddigost.

Y canlyniad o hyn yw fod cryn dipyn o ymweled a'n gilydd yn ein mysg,—pobl bell yn y wlad yn d'od i lawr i'r pentrefydd ac aros noson mewn amaethdy gerllaw, a phobl y trefydd yn myned i'r wlad i dreulio wythnos, trwy fod noson yma ac acw yn mysg eu cyfeillion. Peth cyffredin iawn hefyd yn ein mysg ydyw gwyliau tê a gwig—wyliau (picnics). Cedwir y rhai hyn weithiau yn y capelau, mewn cysylltiad a Chyrddau Undebol ein Hysgolion Sul, ac weithiau mewn cysylltiad a'n hysgol— ion dyddiol, ond ar brydau ereill cedwir hwy mewn coedwigoedd neu ar lan y mor. Y mae ein bywyd crefyddol yn ddigon tebyg i fywyd crefyddol ardaloedd amaethyddol Cymru. Y mae genym ein pregethu a'n hysgolion Sul ar ein Sabbothau, a'n cyrddau gweddi a'n cyfeillachau yn yr wythnos. Y mae genym ein hundebau yn nglyn a'n hysgolion Sul, a'n Cyrddau Mawr Pregethu yn y gwahanol gapeli yn flynyddol; ac hefyd ein hysgolion canu, ein cyfarfodydd llenyddol, ein cymdeithasau dirwestol a diwylliadol, a'n heisteddfodau lleol a chyffredinol. Gellir dweyd fod y Cymry ar Ddyffryn y Camwy, ac edrych yn gyffredinol arnynt, yn foesol, sobr, a chrefyddol. Y mae yn wir fod yn ein mysg bob amrywiaeth o ddiodydd meddwol, ond nid yw ein tai yfed, neu yn fwy priodol, ein tai gwerthu diodydd, fel tafarndai Cymru, yn cynwys lle i ddegau eistedd i lawr ynddynt o fore hyd hwyr i yfed, ond yn hytrach lle i nifer fechan eistedd, a hyny yn yr ystafell lle y gwerthir y ddiod dros y counter yn laseidiau neu yn botelau. Y brofedigaeth fawr mewn lle tawel o fath ein lle ni, ydyw angen rhywbeth i gyfarfed a bywiogrwydd yr ieuenctyd, ac yn absenoldeb dim arall, temptir hwy i fyned i'r Fonda neu y tafarndy, i chwaren billiards neu rhywbeth tebyg. Y mae y wlad at eu gilydd yn sobr, a gellir dweyd am danom fel y dywedid am y Sidoniaid hyny yn nyddiau y Barnwyr, ein bod "yn trigo mewn dyogelwch, yn llonydd a diofal, heb fedru o neb yru cywilydd arnom mewn dim."