Lewsyn yr Heliwr (nofel)/Edrych tuag Adre

Oddi ar Wicidestun
Rhyddid Lewsyn yr Heliwr (nofel)

gan Lewis Davies (Lewis Glyn Cynon)

Dewrder a Llwfrdra

XX.—"EDRYCH TUAG ADRE'"

PAN hwyliodd y llong fawr i lawr Port Jackson gan ledu ei hadenydd i awelon y Dê, eisteddai un o'r teithwyr ar ei bwrdd fel pe mewn heddwch a'r hollfyd, ac yn sugno mwynhad o bob morwêdd newydd.

"Pwy feddyliai," ebe fe wrtho ei hun, "fod y fath borth a hwn, yn borth anobaith a distryw i gynifer?" Ac aeth ei feddwl yn ol i'r "sied" yn Wallaby Station, lle yr oedd ei gymdeithion diweddar yn trigo heb obaith ganddynt "ac heb Dduw yn y byd." Llanwyd ei galon â thosturi, a phenderfynodd hyd eithaf ei allu i wneud rhywbeth drostynt pan y cyrhaeddai Brydain drachefn.

Ac i'r perwyl o ddechreu gweithredu ar y penderfyniad hwnnw eisteddodd i lawr y foment honno, a thynnodd allan o'i logellau nifer o bapurau bychain, a chopïodd yn ofalus oddiwrthynt i'w ddyddlyfr newydd enw a chyfeiriad pob un ar a addawodd ymweled â hwynt yn yr hen wlad drostynt.

"Mi a'u gwelaf i gyd," ebe fe, "pe cymerai imi flwyddyn i'w wneud!" "Pa ragoriaeth oedd i mi arnynt hwy fel y gwelodd Rhagluniaeth yn dda i mi ddod yn rhydd ac iddynt hwythau aros yn eu caethiwed?" Yn y teimlad gwylaidd hwn aeth i'w gaban a chysgodd gwsg yr uniawn.

Bore trannoeth yr oedd y llestr allan o olwg y tir a dechreuodd y teithwyr edrych ar ei gilydd a pharatoi i gymdeithasu y naill â'r llall. Er gwell, er gwaeth yr oeddynt i fod yn gyd-ddinasyddion am o leiaf chwe mis, a'r byd mawr tu allan wedi ei gloi oddiwrthynt am y cyfnod hwnnw. Felly, yr oedd llawer o blesor y daith yn dibynnu arnynt hwy ou hunain.

Er mwyn helpu yr ysbryd o gymdeithasu a'i gilydd, cyhoeddodd y capten y cynhelid cyngerdd yn y prif gaban y noson ddilynol, i'r hon y gwahoddid pawb. Ar yr un pryd gwahoddid pob dawn "cerdd ac araith" i fod yn barod for the entertainment of the ship's company.

Daeth yr awr, a llanwyd y caban, ond hytrach yn hwyrfrydig oedd y doniau "cerdd ac araith" i ddod i'r amlwg. Ond o'r diwedd canodd Ellmyn am afonydd ei wlad, a Ffrancwr am winllannoedd ei wlad yntau. Wedi hynny cymerodd Italiad y llwyfan, a dilynwyd ef gan Yswis.

"The Homeland is behind to-night," ebe'r capten o'r gadair. "Is there no Britisher that will come forward?" Ar y foment cododd Lewsyn a dywedodd,-" I am a Britisher, sir, and will do my best, although my song is not an English one."

Ar hyn dechreuodd,—

gan dybio mai efe oedd yr unig un a'i deallai.

Ond cyn iddo ganu hanner y pennill cyntaf dyna lais o'r dorf, " Da iawn! Gymro bach!" a rhoddodd iddo ysbrydiaeth newydd yn y gwaith. Canodd y pennillion i gyd, a chan ei fod wedi eu canu droeon yn y Mabsantau gynt daethant yn ol i'w gof yn rhwydd. Ni chredai fod iddo ryw lais arbennig unrhyw amser, ond gwyddai heno ei fod yn canu yn well nag erioed, a phan y disgrifiodd deimlad angherddol y bardd yn y pennill olaf,—

"Rwy'n mynd heno, dyn a'm helpo,
I ganu ffarwel i'm seren syw,
A dyna waith i'r clochydd 'fory
Fydd torri'n bodd o dan yr yw
A rhoi fy enw'n ysgrifenedig
Ar y tomb wrth fôn y pren,
Fy mod i 'n isel iawn yn gorwedd
Mewn gwaelod bedd o gariad Gwen,"

yr oedd y gynulleidfa fawr gymysg honno yn gwybod fod y cânwr yn teimlo ynddo ei hun yr hyn a ganai, taw beth bynnag oedd ei destun.

"I am very much obliged to the son of Wales for coming forward with that beautiful song" ebe'r capten. " We shall have the pleasure of hearing him again and often I hope."

Yna aed ymlaen at bethau eraill, a phan derfynodd y cyfarfod aeth pawb i rodio'r dec unwaith eto cyn troi i'w cabanau am y nos.

Daeth y Cymro o'r dorf" ymlaen at Lewsyn a llongyfarchodd ef ar y gân ac am y caniad. "Clywais hi lawer gwaith ym 'Merhonddu, pan o'wn i'n grwt yno gyda'm hewyrth," ebe fe, "ond yr oedd wedi mynd o' nghof i 'n lân nes i chi ei galw 'nol heno."

Yna daeth distawrwydd am ennyd rhyngddynt, ond taw beth oedd y Cymro hwn o Aberhonddu yn ei wybod neu heb ei wybod, yr oedd wedi dysgu peidio holi pobl ddieithr, beth bynnag. Dywedwyd gair neu ddau o ddymuniad da, ac yna ymadawsant a'i gilydd am y tro.

Rhoddodd tawedogrwydd y gŵr o wlad y Bêcwns gryn esmwythder i Lewsyn, canys ofnai y gallasai fod yn un o'r tylwyth hynny sy'n holi pawb am bopeth. Ni fuasai o un fantais gymdeithasol i Lewsyn ar y llong pe deuid i wybod ei fod naw mis yn ol yn gaeth, ac wedi dyfod allan yn y Success.

"Ie," meddai, "Success yn wir! onid yw hyd yn oed yr enw yn warth ar yr iaith y perthyn y gair iddi? Diolch i'r nefoedd fy mod i heno yn ddigon rhydd i ddal 'y mhen ymhlith fy nghyd-ddynion, ac yn gallu sefyll am yr hyn ydwyf yn wirioneddol heb stamp urddas o un ochr na gwarthnod y digymeriad o'r ochr arall."

Ar hyn lledodd ei ysgwyddau a cherddodd y dec i'w gaban gydag aidd yn ei drem a phenderfyniad yn sang ei droed.