Llewelyn Parri (nofel)/Beirniadaeth Eben Fardd
| ← Rhagymadrodd | Llewelyn Parri (nofel) gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo) |
Pennod I → |
BEIRNIADAETH EBEN FARDD,
AR Y CHWECH FFUG-CHWEDL—NOFEL GYMREIG—
Y MEDDWYN DIWYGIEDIG YN ARWR.
ANTURIODD chwech o ysgrifenwyr galluog i gylch yr ymrysonfa ar y testun hwn, y cyntaf a ddaw dan ein sylw, yw "Henry James," gan "WILL YR HEN DY;" agorir yr olygfa gychwynol yn swydd Fflint; rhyw ganolig y mae yr awdwr yn gallu cynal i fyny ddyddordeb digonol yn y dechreu; ond os gall gario y darllenydd yn mlaen hyd y drydedd bennod, nid rhaid ofni y gorphwysa wed'yn nes gorphen y darlleniad drwyddo, mae y dyddordeb yn cryfâu yma, a'r dygwyddiadau yn bur amrywiol a tharawiadol; gofidir ni er hyny, wrth fyned yn mlaen, trwy ei anmherffeithrwydd yn yr iaith, nid wyf yn cyfeirio at y colloquial style, neu y tafod-ddull cydlafareddol sathredıg, sydd yn gweddu yn briodol i rai o'r personau a'r nodweddiadau a ddygir ger bron, ond iaith yr hanesydd ei hun, ynghyd â'r nodweddiadau uwchraddol, y rhai a ddysgwylid i arfer iaith goeth a chaboledig. Cyfarfyddir a lliaws o enghreifftiau o gystrawen chwithig, priod-ddull estronol, ac orgraph bur drwsgl ac anmhrydferth. Nid wyf yn gweled anghenrheidrwydd i mi chwyddo y nodiadau hyn â rhestr o'r cyfryw enghreifftiau, ond y maent genyf i'w cael os bydd galw am danynt; a chan y bwriadaf, o anghenrheidrwydd, o herwydd byrdra amser i ysgrifenu yn helaeth, ddilyn y cynllun hwn gyd 'r ysgrifenwyr eraill; caiff yr esgusawd hwn dros adael allan yr enghreifftiau sydd genyf i gynal fy sylwadau, wasanaethu iddynt hwythau yr un modd. Gellid meddwl ei fod braidd yn methu ychydig yn nghadw i fyny gysondeb y cymeriad, unwaith, yn Mrs. James a Jane ei morwyn. Yr ydym yn edrych ar Mrs. James yn wraig onest, gywir, ddianwadal; a Jane yn forwyn ffyddlon, synwyrol, egwyddorol; ond yn yr enghraifft y cyfeirir ati, cawn Jane yn dyfeisio rhyw druth gwan a thwyllodrus i gael ei meistr o'r dafarn, gan apelio at esiampl Michal yn twyllo ei thad i guddio Dafydd, "heb hyny," ebe hi, "beth a wnaethem ni am ei Salmau!" Dangosir Mrs. James hefyd yn ewyllysio y twyll yn ddirgelaidd yn ei meddwl am y gallai gadw y forwyn rhag deall hyny.
Teimlir fod y gweithrediadau a'r naws cymdeithasol a ddengys y traethawd, wedi eu cyfaddasu at ddosbarth uwch na 'r cyffredin ar y cyfan, ac felly heb gyffwrdd yn ddigon tarawiadol ac uniongyrchol â hynt y werin feddwol. Heblaw hyny, y mae yn estronol, i raddau, i Genedloldeb Cymreig, trwy y Saesneg teuluaidd, a welwn ei fod mor gynhenid i'r arwr a'i gymdeithion. Modd bynag, mae yn gyfansoddiad gwych, bywiog, a chelfyddgar, ar y cyfan; yn dangos fod yr awdwr yn meddu athrylith a galluoedd prydferth; a llawer o fedr a deheurwydd at gyfansoddi yn briodol yn y dull neillduol hwn.
2. Teitl y Novel nesaf i sylwi arno, yw "Jeffrey Jarman," gan ei nai "JARMAN JEFFREY JERVIS;" amlygir yn y cyfansoddiad hwn athrylith gref, a digon o dalent awdurol: er hyny, y mae rhyw bethau ynddo yn ddiffygiol at ei wneyd yn gwbl gymeradwy ac effeithiol. Yn un peth, ysgrifena yr awdwr gyda rhyw naws rhy ysmala a chellweirus, hyd yn oed pan gyfeiria at amgylchiadau pwysig; megys yn hanes y meddwdod ar achlysur yr Arwerthiad cyhoeddus yn nghartref yr arwr, desgrifia olygfa o anfoesoldeb a gloddest ffiaidd, mewn rhyw ddull rhy ysgafn a digrif i enyn atgasrwydd yn y darllenydd at y cyfryw ddrwg-arferion; yr un difaterwch ysmala a ddengys gyda yr "Hen Fibl Teuluaidd" a'r "Ynad annuwiol;" a hefyd yn yr olygfa yn y "Lion," ddiwrnod marchnad; ynghyda 'r adnod ddyfynedig o'r Bibl: dadblygir drygedd dirfawr yn yr amgylchiadau, ond mewn dull rhy geilweirus a digrif, i beri i'r darllenydd eu ffieiddio; yr hyn yw gwir ddyben ac amcan ffug-chwedlau fel hyn, debygid.
Peth arall yw, y mae yn cadw ei arwr ormod o'r golwgnid ydym yn cael digon o olwg arno, i wneyd allan ei garitor fel y dymunem. Mewn ffug-chwedl, fel mewn chwareu-farddoniaeth, mae y personau i gael eu dwyn i weithredu, megys ar esgynlawr ger ein bron, ac nid i'w cadw tuhwnt i'r llen, a'r hanesydd yn sefyll i fyny i'w desgrifio ei hun, a dweyd wrthym pa fath rai ydynt, a pha fodd y maent yn ymddwyn. Cedwir ni ormod oddiwrth brif ysgogiadau y pleidiau sy ar y chwareu, gan ryw ddygwyddiadau ail-raddol, megys yr arwerthiad, y dychweliad adref, &c.
Nid yw yr helynt gyda'r llyfr "seinio," a'i ddarluniad o'r areithydd O'Brien, wedi eu tynu yn y fath fodd ag i enill serch at achos Dirwest. Mae priodoldeb rhai pethau yn rhanau blaenaf araeth ddirwestol Dr. Jarman yn ammheus, megys y gyffes gerbron cynulleidfa, y cyfeiriad at feddygon a chwacs, &c., os ydym i edrych am addysg i fod yn gall, ac am gynllun i'w ddilyn, mewn enghreifftiau fel hyn.
Mae dyddordeb y traethawd yn gynwysedig, gan mwyaf, yn yr arddull (style); amlyga yr awdwr fedrusrwydd mawr fel traethodwr ffraeth, syml, a difyrus; hynodir dechreu y traethawd a symlder a hyawdledd, ac ag awgrymiadau cynil a chall; desgrifir ymweliad y meddwyn a'i dy anghyfanedd, yn wych; ac y mae y cydymddyddan rhwng Dr. Jarman a Nathan Edward, yn dra difyrus, cywir, naturiol, ac addysgiadol. Mae y Novel yn meddu teilyngdod helaeth, er y dymunasid ef yn well mewn rhyw bethau.
3. "Samson." Tery i fewn i ganol y chwedl sef dydd priodas "Dafydd Domas" ei arwr, gydag Elen, &c. Cyfyd dyddordeb drwy hyn yn y cychwyniad. Plentyn ordderch neu fasdardd yw "Dafydd," wedi ei gynefino â chaledi a gwaith; yn anllythyrenog, ac yn dueddol at oferedd a meddwdod. Mae Elen yn un o ddosbarth mwy parchus, yn ferch tyddynwr cyfrifol, wedi cael dygiad crefyddol, &c. Ni ellir canmol ei chwaeth yn ffurfio undeb priodasol rhwng pleidiau mor anghymarus.
Prin y mae nodwedd yr arwr yn cael ei gadw i fyny yn gyson; ymddengys ei ymson unigeddol yn ymyl y nant yn y cwm yn rhy goeth a chaboledig, i gyfateb i'w nodwedd anllythyrenog ef; ac nid oes dim dangosiad pwy oedd yn ei glywed, i ail-adrodd ei hunan-ymddyddan.
Mae ei araeth ddirwestol ar y ci a'r gâth, yn fwy cyson â'i erwindeb diaddurn a diddysg; ond cynnrychiolir drwyddi, chwaeth rhy isel mewn torf o ddirwestwyr yn ei derbyn gyda 'r fath gymeradwyaeth—traethiad yr hanesydd yn hytrach na gweithrediadau y pleidiau eu hunain sydd yn gwneyd i fyny lawer o'r cymeriadau yn y Novel hwn. Mae y cyfansoddiad yma eto yn adlewyrchu llawer o dalent a dawn awdurol; yr iaith yn gywir a phoblogaidd, er efallai y dichon fod ychydig o chwithigrwydd mewn ambell i air a brawddeg, o leiaf i Ogleddwyr.
Nid ydys yn boddloni yn dda ar yr arwr; y mae yn rhy isel ei radd yn hytrach, fel dyn anllythyrenog, ofergoelus, ac anwybodus, i fod yn enghraifft deg o'r werin GYMREIG; ond dylid cydnabod fod yr awdwr yn un o alluoedd teilwng ac amcanus.
4. "Ab Neptune." Lleoliaeth y Novel yw Dyffryn Towy, sir Gaerfyrddin; a rhoddir desgrifiad erchyll o arferion meddwol crefyddwyr ac anghrefyddwyr y parthau hyny. Yr arwr yw "William Morgan." Byddai rhieni William yn arfer derbyn pregethwyr i'w tŷ, y rhai a fyddent yn yfed, rai o honynt, hyd feddwdod, a thrwyddynt hwy llithiwyd William yn blentyn at y ddïod gref; un o'r prif ymwelwyr a'r teulu oedd Mr. Evans, gweinidog Eglwys Gilgal, yr hwn oedd ddyn sobr unwaith, ond wrth yfed yn nhai yr aelodau, ac yn y tŷ hwn, yn enwedig, troes yn feddwyn, a chafodd ei ysgymuno. Mewn cwrw bach yn nhŷ diacon Gilgal, nos Sadwrn o flaen Sul cymundeb yr ymollyngodd William bach i feddwi gyntaf: bu llawer treigl ar ein harwr wedi hyny, mewn tafarn ac eglwys; ond troes yn ddirwestwr yn y diwedd, a gorphenodd ei yrfa yn ddefnyddiol a dedwydd.
Mae y traethawd yn un helaeth iawn, ac yn waith awdwr galluog iawn, yn meddu digon o adnoddau meddyliol a llenyddol: o'r braidd na thybid fod yr arwr heb gael ei gadw ddigon yn y golwg; pentyrir ynddo lawer iawn o gyfundraethau o is-ddigwyddiadau, oll yn berthynol, ac fel rhyw fan gylchau yn ffurfio yr un cylch mawr cyffredinol.
Nid wyf yn gwybod yn iawn beth i feddwl o briodoldeb y cynllun o osod yr oruwch-adail ar dir mor grefyddol, mae gosail y ffug-chwedl ar grefyddolder meddwol; a'r golygfeydd, braidd o hyd, yn feddwdod crefyddol. Tuedda y cynllun a'r cyflawniad i warthruddo crefyddolder Cymru yn fawr; a oes achos, nis gallaf benderfynu yn sicr, hyderaf nad oes yn gyffredinol, a phrin y mae ansawdd lleol neu enwadol yn cyfiawnâu y fath ddynoethiad.
Nid yw y cyfansoddiad yn ddyddorol, cymaint ar gyfrif ei nodweddion ffug-chwedlyddol, ag ar gyfrif ei amrywiaeth traethiadol, a lliosogrwydd ei ddygwyddiadau. Cynwysir llawer o synwyr, a rheswm; hysbysrwydd ystadegol, ac addysg ymarferol yn y pregethau a'r areithiau a ddygir i mewn, y rhai a ysbrydolir a chryn ddyddordeb, ffraethineb, a bywiogrwydd.
5. "Meddwyn Diwygiedig." Teitl y ffughanes yw "Llewelyn Parri," yr hwn yw enw yr arwr; cawn olwg arno yn y bennod gyntaf, yn ei gyflwr dedwydd diwygiedig, ac wrth rodio yn y boreu i arolygu ei dyddyn hyfryd, daw hen feddwyn a fuasai yn gydymaith, ac yn fagl iddo gynt, i'w gyfarfod, rhedir yr amgylchiad hwn i dipyn o stori fechan pur gyffrous, yr hon a grea y fath ddyddordeb, ac a enyn y fath chwilfrydedd yn y darllenydd, nes ei hoelio wrth hanes hynt yn arwr o hyny allan. Mae dyddiad dychymygol y ffughanes hwn, yn flaenorol i ddarganfyddiad y moddion dirwestol at sobri meddwon; ac er i fam Llewelyn, a'i chwaer, ac yntau ei hun ddyfalu yn eu meddyliau lawer gwaith, nad oedd dim a wnai y tro ond llwyrymataliad i sefydlu diwygiad parâol, nid oedd dull y byd y pryd hyny yn caniatau i Llewelyn feddwl am y fath beth od a mympwyol. Modd bynag, pan y mae ein harwr, wedi ei guro yn nhrigfa dreigiau, a'i myned yn llongddrylliad arno fil o weithiau, yn awr yn min boddi am byth yn môr y gyfeddach, dyma DDIRWEST fel rhyw life boat rhagluniaethol yn dyfod heibio, ac yntau yn neidio iddo, ac yn cyrhaedd glan adferiad, dedwyddwch, a hawddfyd. Mae yr ysgrifenydd yn ffughanesydd campus, ceidw y dyddordeb i fyny yn rhagorol; gweithia allan ei gymeriadau i berffeithrwydd; a dengys y maglau a'r rhwydau, y brâd, a'r dichellion, y cynllwynion a'r hudoliaethau, a amgylchant ieuenctyd, trwy gymeriadau hollol debygol a naturiol, y rhai y mae pawb yn gynefin a hwynt; ond ychydig yn eu drwgdybio, ac yn eu gochelyd. Wrth ei ddarllen nis gall ieuenctyd lai na dychryn, wrth weled yr hoenynau a osodir i'w dala, a dysgant yn awyddus a llwyddiannus, y moddion o hunan-amddiffyniad, a ddengys yr awdwr iddynt. Ysgrifena yn gryf a bywiog, gan amlygu coethder a dillynder mewn arddull, iaith, a chwaeth. Y mae ganddo feddwl heinif, dychymyg hoyw ac ystwyth; ei gynllun sydd gywrain, a chelfyddgar, y cymeriadau a'r gweithrediadau yn gyson a thebygol; nid yn fynych y dangosir craffach adnabyddiaeth o ddynolryw, a'u tueddiadau, a'u harferion: a dysgwyliwn i y byddai y traethawd hwn, pe cyhoeddid ef, yn debyg o enyn cymaint o eiddigedd dros ryddad y meddwon, ac a enynodd "Uncle Tom" dros ryddad y caethion.
6. "Gwraig y Gweithiwr." Dyma "HARRIET BEECHER STOWE" Gymreig o ffughanes-wraig; cynllunia, a dyfala, a dwg bethau o amgylch yn dra ffodus, moesol, ac addysgiadol, yn ol ansawdd a chyfeiriad y plot. Yr arwr yw "Frank," swyddog ieuanc yn y fyddin, a dechreuir gyda 'i anturiaethau carwriaethol gyda Miss Robertson; darlinellir y cymeriadau yn bur dda. Mae y dygwyddiadau yn ymylu ar y "rhyfeddol" rai o honynt; eto yn ddigon tebygol, ac yn dyfod o amgylch yn hollol naturiol. Cawn ein harwain at arwredd benywaidd; hunanladdiadau bwriadol, eto yn cael eu rhagflaenu; eiddigedd a dialgarwch rhith-gyfeillion; a lliaws o ddygwyddiadau, yn dangos peryglon ieuenctyd oddiwrth eu nwydau a'u ffoleddau eu hunain, yn gystal ag oddiwrth fradwriaeth, eiddigedd a hudoliaeth rhith-gyfeillion, a chymdeithion ofer a diddarbodus. Dangosir galluoedd pert a heinyf, a chelfyddyd a medrusrwydd awdurol mawr gan yr ysgrifen-wraig hon at lunio ffugchwedl, a'i gweithio allan yn bur naturiol, dyddorol, a tharawiadol. Cyfyngodd ei hun at draethawd rhy fyr, yn hytrach, i wneyd chwareu teg â'r cynllun, ac i'w ddadblygu yn ddigonol.
Y peth gwaethaf yw, fod yr iaith yn anghywir iawn; yn llawn o briod-ddulliau (idioms) Seisnig—y Gymraeg yn ymddangos fel estroniaith wedi ei dysgu yn anmherffaith ganddi. Portreiadir golygfeydd a phersonau y ffughanes mewn cylch cymdeithasol uwchraddol i'r werin, yr hyn a'i gwna yn wanach ei dylanwadar syniadau sydd wedi cynefino â dull mwy syml a diaddurn ar gymdeithas; ond gallai gynnyrchu llawer o addysg a bod yn foddion i ddyrchafu llawer ar ein cenedl mewn moesau ac arferion pe diwygid yr iaith i Gymraeg loew lân. Efallai y dylwn ddweyd i'r traethawd yma ddyfod i law ddiwrnod yn rhy ddiweddar yn ol yr ammod gyhoeddus.
Y GOREU ar y testun hwn i'm tyb i, yw "Meddwyn Diwygiedig," awdwr y Novel sydd yn dwyn y teitl "LLEWELYN PARRI."
Efelly y terfyna y sylwadau beirniadol.
Eich ufudd Was, "ar air a chydwybod,"
Clynog Fawr, Rhag. 19, 1854.
EBEN FARDD.
GWELLIANT GWALLAU.[1]
Tudalen 90, llinell 41, yn lle "farw," darllener "fara" (nid yw y gwall hwn yn yr holl gopïau).
136 #18 yn lle "annedwyddwch," darllener "ddedwyddwch."
Nodiadau
[golygu]- ↑ Gwallau wedi eu cywiro yn y trawsgrifiad