Llewelyn Parri (nofel)/Pennod I
| ← Beirniadaeth Eben Fardd | Llewelyn Parri (nofel) gan Lewis William Lewis (Llew Llwyfo) |
Pennod II → |
LLEWELYN PARRI,
NEU
Y MEDDWYN DIWYGIEDIG.
PENNOD I.
Yr oedd yn foregwaith hyfryd. Deuai yr haul allan o'i ystafell aur, gan ymlawenhau fel cawr i redeg gyrfa; ac yr oedd
"Ei wrid yn ymlid y nos,
O'i ddorau yn ddiaros."
Ymagorai y blodau, canai yr adar, ymddolenai y cornant, gwenai y dolydd, a llawenychai y bryniau. Yr oedd natur megys wrth ei bodd. Yr oedd yn foregwaith hyfryd.
Dacw ddau ddyn yn rhodio 'n ara' deg ar draws y waen. Hwy oeddynt y ddau cyntaf o bobl y pentref i fod allan y bore hwnw. Cododd un i fyned i edrych ar ol ei fferm, ac y mae'r llall yn dyfod wedi haner marw, allan o'r dafarn ar ol term am fis cyfan; ac y mae 'n ateb yn union i ddisgrifiad Robyn Owen o'r meddwyn, pan y dywedodd,—
"Heddyw am ffrwyth yr heidden—yfory
Mor farwaidd a malwen;
Casau bwyd, cosi ei ben,
Ymwingo mewn llwm angen."
Y mae'r ddau 'n ymddangos mewn cydymddiddan pwysig yn nghylch rhywbeth; ac y mae gweddnewidiadau y meddwyn yn dangos ei fod yn teimlo i'r byw yr hyn a ddywed ei gymydog wrtho.
Nid ydynt yn ddieithriaid i'w gilydd. Na, ysywaeth, y maent yn gwybod gormod y naill am y llall. Nid dyna'r tro cyntaf iddynt fod yn rhodio'r waen yna ar doriad y dydd. Ond ni's gwelwyd hwy erioed o'r blaen yn cyfarfod dan yr unrhyw amgylchiadau ag yn awr.
Er mwyn deall yn fwy trwyadl sefyllfa'r ddau, rhaid gwrando ar eu cydymddiddan.
"Ha, fy nghyfaill," ebe Llewelyn Parri, "y mae 'n ddrwg genyf dy weled yn edrych mor druenus."
Ifan Llwyd, dan dynu ei ben megys o'i blu, ac felly bradychu pâr o lygaid mor feirwon a dau lwmp o biwtar, gwefusau sychedig, tewion, crogedig, a atebodd,—
"Yn wir Llewelyn, yr wyf nid yn unig yn edrych yn druenus, ond yn teimlo fy hun felly, wel' di. Y mae fy safn ar dân, a fy nghorph fel pe bae y ragsus yn penderfynu ei ddarnio, er gwaethaf tes yr haul. Doro bres peint, yr hen gyfaill, neu mi fyddaf farw!"
"Buasai 'n dda genyf allu gwneyd rhywbeth trosot, yn wir, Ifan; ond, ar fy nghydwybod, nis gallaf roi pres peint i ti."
"Wyt tithau hefyd wedi bod ar dy sbri, ac wedi gwario'r cwbwl?"
"Nac ydwyf, trwy drugaredd, ond yr wyf wedi 'seinio dirwest,' ac yr wyf yn penderfynu dal yn ffyddlon i fy ardystiad, doed a ddelo; ac ni fuasai dim yn well genyf na dy weled dithau wedi gwneyd yr un peth."
"Felly, gwir oedd y stori a glywais i yn nhafarn Efel Fawr, ar fy nychweliad i'r pentref yma ar ol bod i ffwrdd am gyhyd o amser? Ac nid bychan y sbort a gawsom ar dy draul di yr amser y clywais gyntaf. Tyngai un na ddaliet ti yn ditotal am fis; arall a ddywedai y byddit ti farw fel ffwl ar ol rhoi'r gore' i eli'r galon; a finau, ymhysg eraill, a ddywedwn dy fod mor benfeddal a meipen wedi llygru, yn cym'ryd dy hudo gan ffyliaid sy'n myn'd ar hyd a thraws y wlad i siarad lol yn nghylch dirwest y naill wythnos ar ol y llall."
"Felly 'n wir!" meddai Llewelyn Parri, yn ddigon didaro. "Yr oeddych i gyd yn rhy fychain o philosophyddion y tro hwnw, beth bynag. Dyma fi wedi dal am dros dair blynedd yn ddirwestwr; ac yn lle 'marw fel ffwl,' yr wyf yn myn'd yn iachach y naill ddydd ar ol y llall. A phe buaset tithau wedi gwneuthur yr un peth ag a wnaethum i, fuasai raid i ti ddim bod â'r olwg yna arnat ti, Ifan bach."
"Ond waeth hyny na chwaneg," ebe Ifan, "yr wyf yn addaw y munud yma, pe gwelwn i heddyw trosodd, na feddwwn i byth ond hyny. Dyro fynthyg pres peint i mi, neu mi af yn wallgo', gyn wired a'm geni!"
"Mae 'n ddrwg genyf na's gallaf," atebai Llewelyn. "Ond mi ddywedaf i ti beth a wnaf â thi. Dos i Frynhyfryd, a dywed wrth Morfudd mai myfi a'th yrodd; gofyn am ddwfr i ymolchi, a gwely i orwedd ynddo am awr neu ddwy. Mi fyddaf adref erbyn amser boreufwyd, a chawn siarad hefo 'n gilydd beth i'w wneyd. Yn awr, rhaid i mi edrych sut y mae pethau yn myned yn mlaen ar hyd y caeau; dos dithau fel y dywedais."
"O'r gore," cydsyniai Ifan, a ffwrdd a'r ddau, un rhyngddo a Brynhyfryd, a'r llall i lawr y rhos. Yr oedd y ddau yn llawn myfyr yn awr. Cydmharai Ifan Llwyd ei sefyllfa druenus ei hun â golwg iach a hapus Llewelyn Parri, yr hwn oedd, ychydig flynyddoedd yn ol, yn îs ei amgylchiadau nag ef, ond sydd yn awr wedi gadael ffyrdd dinystriol meddwdod, a chofleidio dirwestiaeth; ac felly, sicrhau iddo ei hun lwyddiant, cysur, a dedwyddwch. Tra yr oedd Llewelyn yn myned allan o gwmpas ei feusydd, gan fwynhau ceinion a swynion anian haelionus, yr oedd ef yn analluog braidd i roddi'r naill droed heibio'r llall; ac yr oedd cyneddfau ardderchocaf ei gorph a'i enaid wedi eu dirywio gymaint gan ei feddwdod, fel ag i wneyd hyfrydion y greadigaeth ymddangos iddo ef, druan, fel cynnifer o weinyddion anghysur, dychryn a gwae. Ystyriai ei hunan yn fath o ddiafl mewn cydmariaeth i bethau o'i gylch; a thybiai fod pob creadur yn ysgwyd pen ac yn ysgyrnygu dannedd arno ef. Dychymygai nad oedd cân y fronfraith yn ddim amgen na cherdd ogan am dano ef; a chredai mai adsain gwae o'i herwydd oedd brefiad yr oen bach o'r nant gerllaw. Yr oedd cwrw a gwirod wedi ei ddyrysu; ac yr oedd ei syched a'i awydd am ychwaneg yn awr yn angerddol.
Yr oedd Llewelyn Parri hefyd yn boddi yn awr mewn myfyrion dwys. Rhuthrai i'w gof ei oferedd gynt—yr arian a'r amser gwerthfawr a wariodd yn nghyfeillach Ifan Llwyd ddyddiau a aethant heibio. Llenwid ei feddwl â dychryn wrth adgofio am y llwybrau a gerddodd—y gweithredoedd a gyflawnodd—y calonau a haner-dorodd, os nad mwy na hyny—y gŵg a dynodd ar ei ben ei hun a'i deulu oddiwrth nefoedd a daear, dynion a Duw, ac mor agos a fu i fyned yn ysglyfaeth tragywyddol i Feddwdod. Yr oedd ei gydwybod hefyd yn ei ledgyhuddo o fod ganddo ef law yn nadfeiliad presenol dedwyddwch, eiddo, iechyd, corph ac enaid Ifan Llwyd; o herwydd yr oedd y ddau wedi yfed llawer chwart o ddiod y felldith hefo 'u gilydd; ac, efallai, mai'r chwart diweddaf hwnw a yfasant yn y Castle Inn, a fu y prif achos o gyneu tân yn mynwes Ifan druan, nad allodd y galwyni a yfodd ar ol hyny mo'i ddiffodd, a'r hwn oedd yn ymddangos fel yn myned ar gynydd fwy-fwy, hyd nes yr oedd wedi gwneyd y dyn a ystyrid yn un o flodau'r gymydogaeth o ran harddwch, arabedd, talent, a challineb, yn awr yn ddychryn y diniweid, yn wrthddrych tosturi y rhinweddol, ac yn ellyll i'w berthynasau.
"Mi fum inau llawn gyn waethed ag yntau," ymsoniai Llewelyn Parri. "Bum yn feddwyn. Gwn beth yw teimlad uffernaidd Ifan y mynyd yma; ac os yw ef yn rhywbeth tebyg i fel y byddwn i dan effaith diod, ro 'wn i mo 'ngair na wnai ef y pethau mwyaf echryslon ag y gallai ei ymenydd dyryslyd a chynhyrfiedig eu dyfeisio er mwyn cyrhaedd dafn o'r ddiod ag y mae taflod ei enau fel ffwrnes o'i heisiau. "Minau braidd na lithrodd fy nhroed; braidd na thripiodd fy ngherddediad,' meddai; "ïe'n wir, mi a lithrais filwaith; ond, trwy drugaredd, wele fi eto 'n ddyn. Os bum yn feddwyn, yr wyf yn awr yn feddwyn diwygiedig; ac yn hytrach nag ymddwyn yn galed at y sawl sydd heb fod mor ffodus a mi, trwy adael eu ffyrdd ddrwg, rhaid i mi estyn llaw ymwared iddynt, ac ymdrechu eu gosod ar lwybr, ag a'u harwain hwythau i'r sefyllfa ag y mae digonolrwydd llawenydd i'w chael ynddi."
Erbyn hyn, yr oedd Llewelyn wedi cyrhaedd y cae pellaf. Braidd yr oedd yn clywed cathlau hyfryd y corau adeiniog o'i gylch, na swn y ffrydlif ddisglaer oedd yn treiglo wrth ei droed, gan faint y dyddordeb a achosodd ymddangosiad ei hen gyfaill yn ei feddwl. Ac wedi iddo fod yn cerdded oddi amgylch am ddwy awr, clywodd y corn yn galw arno ef a'r llanciau i gael boreufwyd, a phrysurodd ei gamrau tuag adref drachefn.
Erioed ni thywynodd haul melyn haf ar le hyfrytach nag oedd Brynhyfryd, cartref Llewelyn Parri, y pryd hwn. safai ar lethr dlos, yn cael ei hamgylchu gan ddôl fechan, wrth gefn pa un yr oedd mynyddau cribog Arfon. Ymddangosai'r lle megis rhyw adlewyrchiad o'r hyn a ddychymyga bardd am Baradwys Ddaearol. Mor beraidd oedd sain yr adar ar y gwrych ac yn yr ardd, y rhai oeddynt
"Ag eofndra ysgafndroed
Yn chwarau rhwng cangau'r coed!"
Mor hyfryd, oedd yr alawon a chwareuai'r awel ar organau y goedfron! Mor ddifyr oedd twrf prysurdeb y dref yn cael ei dreiglo gan gerig ateb y bryn!—Mor hyfryd oedd
***llef yr arydd ar y twyn
Yn ateb cân y laethferch wridog, fwyn;
Y gwartheg ar eu lloi a bref di fraw:
*****
Y gwyddau'n clegar ar yr asur lyn;
Yr ysgol-blant yn chwareu dan y bryn;
*****
Y chwarddiad uchel, arwydd ysgafn fryd,
Gan wŷr y llan, na flinai gofal byd!"
Ond nid y tu allan yn unig i dŷ Llewelyn Parri oedd yn hyfryd. Yr oedd dedwyddwch wedi ail osod ei gorsedd oddifewn. Mae 'n wir ddarfod iddi fod yn ddieithres yno 'n hir, pan oedd Llewelyn yn feddwyn. Ond gyn gynted ag y cafwyd cwbl brawf o sobrwydd llwyrymwrthodol ein harwr, a'i fod wedi cwbl adael ei hen lwybrau gynt, fe ail wenodd dedwyddwch yn ei dŷ; ac yr oedd ei anedd yn awr yn arlun teg o'r dylanwad sydd gan Ddirwest ar amgylchiadau teuluaidd dynion.
"Dychymyg hoff i'm bryd y sydd yn dwyn
Y dodrefn gwych addurnai'r parlawr mwyn,
Y muriau gwyn, y llawr tywodlyd tlws;
Yr awrlais destl a'i dingc wrth gefn y drws,
*****
Y lluniau ar y pared gwych a glân,
A'r diddan gamp-reolau gylch y tân;
Ac yn yr haf, yr aelwyd oedd mor hardd,
Gan frigau gwyrdd a blodau teg yr ardd."
Yr oedd yn awr yn amser boreufwyd. Golygfa hardd yw gweled tylwyth yn nesâu at bryd bwyd, gyda chyrph iachus, meddyliau ysgeifn, calonau diolchgar, a chariad yn llywodraethu pob bron! Dyna fel yr oedd hi yn Mrynhyfryd y bore hwn.
Ond yr oedd Morfudd Parri yn meddwl fod rhywbeth nad oedd yn iawn ar wynebpryd ac agwedd gyffredinol ei gwr. Yr oedd arwydd cyffro ar ei rudd; ac edrychai fel pe yn ymgolli'n fynych mewn meddyliau dwys. Barnai Morfudd yn gywir hefyd. O ran hyny, beth sydd mewn ymddygiad dyn na's gall merch ei ddarllen? Y mae'r cyfnewidiad lleiaf ar wynebpryd yr hwn a gara hi, yn sicr o gael ei ganfod gan fenyw garuaidd. Nid oes yr un linell nad yw'n gydnabyddus â hi; ac y mae'r arwydd lleiaf o bryder ac anesmwythid yn sicr o dderbyn cydymdeimlad yn ei chalon hi.
Ond cadwodd Morfudd ei darganfyddiad iddi ei hun. Pa fodd bynag, ar ol i'r boreufwyd fyned trosodd, ac i'n harwr dalu diolchgarwch i Roddwr pob daioni drosto'i hun a'r hyn oll oedd eiddo, ac i'r gweinidogion fyned o amgylch eu dyledswyddau, gofynodd Llewelyn pa fodd yr oedd Ifan Llwyd erbyn hyn.
"Ifan Llwyd!" meddai'r wraig, gyd â gradd o syndod.
"Ië. Ai ni ddaeth Ifan Llwyd, y dyn hwnw y byddech yn crefu cymaint arnaf beidio ei ganlyn pan yn ngwallgofrwydd fy meddwdod, yma tua dwy awr yn ol?"
"Naddo'n wir," atebai Morfudd. " A ydyw yntau hefyd wedi troi'n feddwyn diwygiedig? Byddai'n dda genyf ei weled yn awr ynte, os oedd yr olwg arno o'r blaen yn anfon y fath iasau o ddychryn, arswyd, a ffieidd-dod trwy fy mynwes."
"Na, na, Morfudd bach, yr oedd yr olwg ar Ifan yn waeth heddyw nag erioed. Gwelsoch chwi a minau ef yn ngraddau eithaf meddwdod lawer gwaith o'r blaen, ond erioed ni's gwelais ef yn edrych mor ellyllaidd a heddyw!"
"O, Llewelyn! gwyddoch o'r goreu fel y byddwn yn suddo mewn gofid a phryder bob tro y gwelwn chwi yn ei gwmpeini; a pha beth a allai eich cymhell i'w wahodd yma heddyw eto?" gofynai Morfudd yn dyner.
"Tosturi,'ngeneth i—tosturi dros un y bu genyf fi fy hun law yn ei ddwyn i'r cyflwr y mae ef ynddo yn awr. Gwahoddais ef yma heddyw gyda'r bwriad o wneyd rhywbeth ar ei ran, a'i waredu o faglau distryw bythol."
"Wel, wel," ychwanegai Morfudd, "os oes un ddynes ar wyneb y ddaear a ddylai gydymdeimlo â'r cyfryw fwriad, y fi yw hono. Yr wyf fi yn gwybod beth ydyw bendithion tröedigaeth a diwygiad, ac yr wyf yn ceisio diolch i Dduw am ddwyn y fath beth o gwmpas, a'n gwaredu fel teulu o grafanc y gelyn; a'r peth lleiaf a allwn wneyd fyddai ceisio bod yn fath o angel ymwared i ryw greadur anffodus sydd yn awr yn digwydd bod yn yr un pwll ag y bu fy anwyl Lewelyn ynddo cyn gwybod beth oedd rhagoriaethau llwyrymwrthodiad. Ond yn mha le y mae Ifan Llwyd, tybed?"
"Ah! druan o hono," meddai Llewelyn, gyd â theimlad dwys; "digon tebyg fod ei gywilydd wedi myned yn drech na'i benderfyniad, a'i fod, yn hytrach na dyfod yma, i orfod edrych ar y fath wrthgyferbyniad yn sefyllfa meddwyn diwygiedig, a meddwyn dirywiedig, un ai yn loetran o gwmpas y caeau yna, neu wedi myned i dafarn Ty'n-ycoed, i grefu am ychwaneg o'r gwenwyn a'i dygodd i'r cyflwr y mae ynddo."
"Yn wir," meddai Morfudd, drachefn, "oni bai fy mod wedi gwneyd llw na edrychwn i fy hun, ac y ceisiwn eich parswadio chwithau i beidio byth ac edrych, ar y dafarn yna mwyach—tra bo'n dafarn—mi fuaswn yn gofyn i chwi fyned i chwilio am dano, a'i ddwyn yma.'
"Yr wyf finau hefyd, fel y gwyddoch, wedi gwneyd ammod annhoradwy nad awn byth dros orddrws tafarn ond hyny: ac yn wir, pe bawn yn gwybod mai yno y mae Ifan, byddai mor anobeithiol ceisio ei ddenu oddi yno tra bo diferyn i'w gael, ag a fyddai atal dyn mewn anialwch rhag myned ar ei waethaf i gyrhaedd y Boa constructor; pan fo ei llygaid wedi ei sefydlu yn deg ar lygad ei hysglyfaeth."
"Wel, gadewch i ni weddïo drosto, ynte," meddai Morfudd, "a thros bob un sydd mor anffodus ag yntau."
" Amen," atebai Llewelyn. ****** Tua chwech o'r gloch y prydnawn, dychwelai gwas Brynhyfryd o'r dref, wedi bod yno ar neges. Yr oedd ganddo stori bwysig i'w hadrodd; ac ymddangosai fod yr hyn a welodd yn pwyso gryn dipyn ar ei feddwl. Aeth at ei feistr, a dywedodd
"Wel, mistar, 'rydw i'n fwy parod i seinio titotal heiddiw nag yrioed o'r blaen."
"Mae'n dda iawn genyf glywed hyny, Huw," meddai Llewelyn Parri. "Ond, atolwg, pa beth sydd wedi dwyn y fath gyfnewidiad yn dy farn?"
"Gwarchod pawb! welis i rioed ffasiwn beth yn fy mywyd ag a welis i heiddiw!"
"Beth oedd?"
"Wel, fel roeddwn i'n myned i lawr Cae'r Dên, mi welwn dwr o bobol. Eis yno i wel'd beth oedd y mater, ac ar ol stwffio cryn lawer trwy'r dorf, mi welis yr hyn na anghofia i mono fo byth.'Roedd yno ryw griadur ar lun dyn, a'i wyneb gin lased a lliw glas, a fflam fel fflam frwmstan yn dod allan o'i safn. Mi ofynis i ryw ddyn, fel darn o wr bynheddig, beth oedd y mater, a deudodd hwnw fod y dyn a welwn felly wedi dod i'r dref bore heiddiw yn feddw; a'i fod wedi gwneyd i oreu i gael dïod yn mhob tafarn, ond am nad oedd ganddo fo arian i dalu, roe neb ddim dafn iddo fo. O'r diwedd, medrodd fyn'd i iard P Arms; torodd dwll yn nhalcen balir o chwisgi, oedd newydd i osod yno, ac yfodd ei wala, nes aeth ar dân o'r tu fewn. Mi gwelis i o, Mistar," ychwanegai'r llanc, gyd â'i ddwylaw i fynu,—"mi gwelis i o'n llosgi; ac mi gwelis i o'n marw! Yfa i byth ddafn o gwrw na licar ond hyny, Mistar. Ac mi seinia ditotal rwan, i chwi."
"Da machgen i," meddai ei feistr. "Dyna'r peth saffa fedri di wneyd. Af i nol y llyfr y munud yma."
Ymaith a'r ddau am y llyfr, ac ardystiodd Huw yn ddibetrus.
Dichon na chawn achlysur i sôn ychwaneg am Huw druan, eto. Gan hyny, goddefer i ni grybwyll yn y fan yma ddarfod iddo, ar ol parhau'n ddirwestwr selog am bum' mlynedd, ymuno a Chrefydd; bu fyw am ddwy flynedd yn deilwng o Gristion; daeth twymyn boeth i'r ardal; ysgubodd Huw i'r byd arall, ond nid cyn iddo roddi tystiolaeth eglur cyn marw, ei fod yn cael ei dderbyn i wlad lle nad oes
"**marw mwy
Ond canu am glwy' Calfaria fryn
***** Eisteddai Llewelyn a Morfudd Parri, un o bob ochr i'r tân.
"Glywsoch chwi ddim o hanes Ifan Llwyd wedyn?" gofynai'r wraig.
"Yr oeddwn am fyned i ddweyd wrthych yr hyn a glywais am dano gan Huw'r gwas," atebai Llewelyn.
"Beth am dano?"
"Ah! Morfudd bach, y mae'r gwirionedd braidd yn rhy erchyll i'w adrodd; ac y mae yn fy nychryn i'n fwy wrth feddwl mor agos fum i fy hun ugeiniau o weithiau, i gyfarfod â'r un dynged ofnadwy. Y mae Ifan Llwyd wedi myned i wlad nad oes yr un dafn o ddïod byth i'w chael ynddi!"
"Wedi marw?"
"Ië! a'r fath farwolaeth! llosgodd ei hun i farwolaeth trwy yfed whiskey! Rhyddhawyd ei enaid i fyned i wyddfod y Duw cyfiawn, trwy i'r corphyn gwael oedd am dano fyned ar dân, dan effaith diod gadarn!—y mae yn ofnadwy meddwl am dano!"
"Ydyw, y mae; ac y mae yn destun newydd i mi i ddiolch am i chwi gael eich cadw rhag yr un dynged. Po mwyaf y daw un yn gydnabyddus â dynion ac a dull y byd, mwyaf o brofion a geir o ddrygedd meddwdod.
"Gwir. A thra bo nerth yn fy ngewynau, llais yn fy ngwddf—tra bo ymenydd yn fy mhen—tra bo anadl yn fy ngenau—mi fynaf rybuddio pobl rhag chwareu â'r fath elyn dinystriol, a'u perswadio i lwyrymwrthod—ymwrthod am byth â'r ddïod sy'n ddinystr i'r corph ac yn ddamnedigaeth i'r enaid!"