Meini Gwagedd/Y Ddrama
| ← Meini Gwagedd | Meini Gwagedd gan James Kitchener Davies |
Materion clawr ôl → |
MEINI GWAGEDD
. . .o genhedlaeth i genhedlaeth y diffaethir hi; ni bydd cynniweirydd trwyddi byth bythoedd. Y pelican hefyd a'r draenog a'i meddianna; y dylluan a'r gigfran a drigant ynddi; ac efe a estyn arni linyn annrhefn a meini gwagedd. . . Cyfyd hefyd yn ei phalasau ddrain, danadl ac ysgall o fewn ei cheurydd; a hi a fydd yn drigfa dreigiau, yn gyntedd i gywion yr estrys.
Ac anifeiliaid gwylltion yr anialwch, a'r cathod, a ymgyfarfyddant; yr ellyll a eilw ar ei gyfaill; yr wyll a orffwys yno hefyd, ac a gaiff orffwysfa iddi.
Yno y nytha y dylluan, ac y dodwa, ac y deora, ac a gasgl yn ei chysgod; y fylturiaid a ymgasglant yno hefyd, pob un gyd a'i gymhar. —Esaiah xxxiv, 10, 11, 13 a 15.
CYMERIADAU
A. GŴR GLANGORS-FACH a'i ddwy ferch, MARI a SHANI (sef Y TRI).
B. Y ddau frawd a'r ddwy chwaer, IFAN a RHYS ac ELEN a SAL (sef Y PEDWAR).
Rhithiau ydynt bob un, ar grwydr o'u beddau, ac ar aelwyd Glangors-fach ar nos-wyl Fihangel yn unrhyw un o flynyddoedd y ganrif hon.
GOLYGFA
Cyfyd y llen ar adfeilion GLANGORS-FACH tan leuad-fedi ar nos Gwyl Fihangel.
Tua chanol y mur dadfeiliedig yn y cefn y mae gweddillion aelwyd y tyddyn trist. Y lloergan yw'r unig olau, ac wrth i'r lleuad gar- lamu trwy gymylau ysbeidiol, newidia'r lliwiau fel y bo'r deialog yn gofyn. (Awgrymir GLAS i'r Tri, a MELYN i'r Pedwar).
Wrth i'r llen godi bydd GŴR GLANGORS-FACH a'i ddwy ferch ar gyntedd llawr y murddyn,—efe yn y canol, ar ei eistedd ar dwmpath uwch na'r llawr o bridd-a-cherrig, a thyfiant o ddanadl a thafol ac ysgall a drain o'i gylch. Pan newidio'r golau diflannant hwy, a bydd y Pedwar arall yn eu hunfannau llonydd ar y llwyfan, SAL a RHYS, ELEN ac IFAN. Bydd y ddwy ferch yn eistedd ar dwmpathau gweddol isel. Ni bydd mynd-a-dod iddynt hwythau ond pan fo'r golau yn newid, a'r Tri wedi cymryd eu lleoedd fel o'r blaen. Ni ddylid torri ar undod y chwarae. Newidia'r golau trwy amrantiad o dywyllwch. Rhaid i'r cymeriadau newid lleoedd yn llyfn- esmwyth a chyflym yn yr amrantiad du hwn. I hwyluso'r symud gellid trefnu llenni (neu adenydd llwyfan) fel y geill Y TRI a'r PEDWAR gilio iddynt ac ymguddio heb ffwdan. Gwisger GŴR GLANGORS-FACH a'i ferched yn gynnil i awgrymu eu bod un-to yn hyn na'r Pedwar. Eithr gwisger pawb, er mai "ysbrydion" ydynt, fel tyddynwyr normal.
MARI a SHANI:
Heno, mi ddônt yma i'r gegin, 'nôl yma,
i gecran-cweryla, y pedwar,
—Ifan ac Elen a Sal a Rhys—
yng ngwylnos Fihangel y meirw.
A ninnau yma, o'u blaen, ar eu hôl,
heb fynd oddi yma erioed, ni'n tri;
yma yr oeddem ni cyn iddyn nhw ddod,
amdanyn nhw'n darth, i'w gyrru i'r bedd
heb orwedd ar wely'r pen-isa.
MARI:
Yma bydd raid inni fod am byth,—
ti Shani a minnau a 'nhad;
pan aethom ni i'r Dre wedi claddu 'nhad '
roedd e wedi'n clymu ni'n un â'r gors.
SHANI:
Cors Glangors-fach oedd y stryd a'r tai,
pwdel y gors oedd ein sgidiau melynion
a'n ffrociau sidêt. . .
MARI:
Caglau a thasg
pwll-domen y clos oedd y blodau a'r plu
ar ein hetiau crand. . .
SHANI:
Dŵr sur pyllau mawn
wedi cronni i'n calonnau oedd ein gwaed ni'n dwy.
MARI:
Rhaid dianc i'r Dre rhag y gors. . .
SHANI:
tŷ bach yn y Dre rhag y gors. . .
MARI:
hewl sych tan ein traed, a lampau . . .
SHANI:
a rhent Glangors-fach yn sych wrth law
ddigon i'n cadw ni'n ladis. . .
MARI:
Shani!
O Shani! 'roedd bechgyn y Dre,—y bechgyn gwallt slic,
a'r bysedd lliw traddu lloi bach,
a'r geg tan bwys sigarennau ar ogwydd,
a'r trowsus cwarelog, a'r clwstwr allweddau'n gwneud sŵn,
—clarcod, athrawon, bancwyr, polismyn—
yn flys yn dy gnawd ti, hen ferch fel ti. . .
SHANI:
yn ddŵr trwy dy ddannedd di, a thithau'n rhy hen i ddim byd.
GŴR:
A dyna fel byddwn ni'n dannod i'n gilydd. . .
SHANI:
byth-bythoedd y byddwn ni'n codi hen grach . . .
MARI:
'chaem ni ddim, 'chawn ni ddim dianc
nac i'r Dre nac i'r bedd rhag y gors . . .
SHANI:
methodd y bedd ein dal rhag y gors,
chwydodd ni nôl i siglennydd y gors,
siglennydd eich dial chwi 'nhad. . .
GŴR:
Glangors-fach!
Glangors-fach! Fi gododd y tŷ a'r tai-maes,
fi gloddiodd, fi blannodd y perthi,
fi sychodd y gors â chwteri a ffosydd;
fi a'i dofodd hi a'i chyfrwyo a'i marchogaeth yn hywedd.
MARI:
'Roedd y tŷ ar ei draed cyn eich bod chwi 'nhad
a'r lle wedi ei gau a'i sychu'n weddol;
nid chwi, ond . . .
GŴR:
dy dadcu, dy hen-hen-dadcu, dy deidiau o'r bôn
—cenedlaethau fy ngwaed i a'm gïau—
a droes Glangors-fach yn ardd trwy'r canrifoedd.
Nhw yw Glangors-fach, nhw ynof fi.
Ynof i,—a'm lwynau'n cenhedlu marwolaeth!
MARI:
'Nhad! am eich plant . . .
GŴR:
Plant! y bronnau heisb a'r crothau segur
a fu'n rhifo fy nyddiau ac yn disgwyl y cnul
oedd i ganu llawenydd eich cyfle ar y cibau.
Caech chwilio cariadon crand fel eich hetiau,—
a neb o'r crandusion yn ffroeni eich loetran
tan y pyst-lampau, yn y corneli a'r lonydd,
ond prentisiaid carwriaeth am ddysgu'r grefft
a henwyr carwrus y lwynau crin.
Buoch farw ! Erthylwyd Glangors-fach o'ch crothau llygredig,
a'r llygredd ni phurir ym mhridd un bedd
sy'n rhodio bob gwylnos Fihangel.
MARI:
A heno mae gwylnos y meirwon denantiaid,
dwy chwaer a dau frawd y dryswyd eu tynged,
y dryswyd eu tynged yng Nglangors-fach,
yng Nglangors-fach a siglennydd eich dial.
MARI a SHANI:
Heno, mi ddônt yma i'r gegin, nôl yma,
i gecran-cweryla,—y pedwar,
Ifan ac Elen a Sal a Rhys—
yng ngwylnos Fihangel y meirw.
A ninnau yma, o'u blaen, ar eu hôl,
heb fynd oddi yma erioed, ni'n tri;
yma yr oeddem ni cyn iddyn nhw ddod,
amdanyn nhw'n darth i'w gyrru i'r bedd
heb orwedd ar wely'r pen-isa.
ELEN a SAL:
(Newidier lliwiau'r golau).
Heno, bentymor, nôl yma
i gecran-cweryla yng Nglangors-fach.
Fihangel erlidiol, gad inni bentymor a diwedd.
Rhy uchel yw'r rhent a rhy-hir yw'r les;—
gad inni fedd yn gyfannedd, a gorwedd.
Gostwng y rhent a diryma'r les,—
y cecran-cweryla am y gwyn-fan-draw,
y marw di-hedd a'r beddau a'n gwrthyd:
dyna'r rhent, dyna'r les wedi'r gwyn-fan-draw.
IFAN:
O'r borfa ar y cloddiau a'r twmpathau ar y gors
fe gliriwn y rhent ag ŵyn-tac ac ebolion,
—pob llwdn fel ebol, a phob poni fel march
erbyn y Gwanwyn . . .
RHYS:
Brwyn y tir llaith sy'n melynu'r hufen;
fe allwn gywiro menyn a magu lloi . . .
ELEN:
Eirin per ac afalau
ar gloddiau'r ydlan a'r clos, llus-duon-bach,
mwyar, llugaeron, afan a syfi, ddigonedd. . .
SAL:
Pysgod Nant-las i swper, brithyllod a samwn,
llyswennod wrth y llath o rabanau'r gors. . .
IFAN:
Mawn a choed-tân o'r tir ar eu torri. . .
RHYS:
Y ffin yn ddiddos â pherth a phum weiren—
un weiren bigog a'r perthi o ddrain gwynion—
cloddiau talïaidd a'r llidiardau ar byst deri yn hongian . . .
IFAN:
Pob cae'n ddidrafael o'r clos,
fe gwyd un gaseg y dom o'r domen,
a daw'r llwythi ar y gwastad i'r ydlan. . .
ELEN:
Yr haul ar ffenestri'r ffrynt trwy'r prynhawn,
a'r prisgau wrth gefn-tŷ yn torri'r gwynt rhew. . .
IFAN (â gwên):
A'r angau trugarog yn torri'r gwynt rhew!
Haws taro bargen â'r merched na'r hen-ŵr;
mae'n dda'i fod e wedi . . .
RHYS:
'Tae e byw
ni fyddai dim sôn am na rhent na les;
ond mae blys ar y merched glerdingo i'r Dre,—
mae tân tan eu carnau ar hast bod yn ladis . . .
IFAN:
Fe gymeran nhw'n cynnig cynta ni ar y rhent a'r les . . .
ELEN (â gwên):
Fe gawn ninnau ddau enllyn ar y dafell,—rhent isel, les hir,—
rhaid wrth les hir er mwyn y plant. . .
IFAN:
Y plant fydd yn ffermio'r dyfodol, nid ni . . .
RHYS:
Fe gawn ni'n gwala tra fyddwn ni. . .
ELEN:
a gweddill, i gychwyn y plant yn eu rhych. . .
SAL:
Fe wnawn bres i brynu'r lle-bach neu i gymryd fferm fawr
i'r plant, fel bo preseb a rhastl yn llawn iddyn nhw. . .
IFAN:
Fe fydd ceiniog fach weddol wrth gefn yn y banc
pan ddaw'n cŵys ni i dalar . . .
RHYS:
pan gaeir y grwn
fe gawn fôt-frics yn y fynwent..
ELEN:
a charreg ddu sgwâr
a'n henwau ni'n pedwar, un ar bob wyneb
—dau frawd a dwy chwaer o Langors-fach
SAL:
Ifan a Rhys ac Elen a minnau—
o Langors-fach y gwyn-fan-draw.
(Newidier lliwiau'r golau).
MARI a SHANI:
Y gwyn-fan-draw yng Nglangors-fach,—
y plant sydd i ffermio'r dyfodol;
egin a blagur eu gwanwyn gwyrdd
a gwenwyn ein llwydrew gwyn yn eu nychu;
SHANI:
egin a blagur â'u dail heb lydanedd
a llydnod asennog ein llid yn eu pori;
MARI:
pori blaen-darddiant yr egin a'r blagur
ac ni ddaw tywysennau na ffrwyth i gynhaeaf.
MARI a SHANI:
Ystod a seldrem ac ysgub a stacan
o egin ir, a'n llwydrew'n y fedel yn medi'r gwanwyn,
yn medi plant.
GŴR:
Medi plant am i gnwd fy had
lanw ydlan eu tadau â helmydd o us.
Llawer doe, llawer echdoe y bu'n hil ni'n braenaru
i'w hepil gynaeafu trwy fory a thrennydd a thradwy;
pob tad wrth y gaib i roi ffust yn llaw'r mab;
pob tad yn etifedd ei dadau, pob etifedd yn dad disgynyddion
i greu Glangors-fach bob yn gŵys a grwn;
i greu treftadaeth, a'i gofal.
E fûm innau'n etifedd fy nhadau, yn blentyn,
a 'nhad yn f'anwylo, 'nhadcu yn f'addoli,—
ond myfi oedd maen-clo a sail yr adeilad,
ysgub eu dawn ac egin eu hyder?
Cerais innau fy mhlant fel y carwyd fi gan fy nhadau,—
cyn eu geni fe'u cerais, a ffoli ar f'etifeddion.
Ond oedd Glangors-fach fy nhadau yn faich yn fy mherfedd
i esgor arno, fel y baich yn y bru a'u dug,
a'r gobaith yng nghroth f'ymysgaroedd yn wewyr?
Pob doe a phob echdoe yn crynhoi yn eu geni,
a'm baich yn ysgafnu i ysgwyddau fy mhlant.
Myfi, etifedd fy nhadau yn dad etifeddion!
E feddwais ar garu fy mhlant.
MARI:
Geni a magu etifeddion, a'u caru, heb adnabod eich plant
SHANI:
heb eu harddel, na chanfod y cnewyllyn ni pherthyn i'r gors:
mynnech ni'n eilltion yng nghlwm wrth y gors
a'n troi ni'n alltud o Langors-fach.
MARI:
Nid y ddwy hen-ferch a boerodd i fedd agored eu tad
a ddihangodd i'r Dre, ond darn o ddau blentyn,—
y plant a gamodd eu henaid â dagrau digllonedd.
SHANI:
'Roedd clai Glangors-fach wedi tasgu i'ch llygaid
na welsoch roi'ch plant yn eich bedd cyn ei agor,
a'n gadael ni wrtho, ar ôl yn blysg gweigion.
Etifeddion!
MARI:
Etifeddion y mwrdwr yng Nglangors-fach ..
GŴR:
Llofruddion fy mhlentyn, fy Nglangors-fach,
llofruddion treftadaeth wrth linyn y bogail;
lladdasoch fy mhlentyn â'ch llygredd,
a phlannu estroniaid yn nhir fy nhadau.
Rhaid difa plant estron o Langors-fach.
MARI a SHANI:
Ninnau'n y fedel yn medi plant,—
medi egin a blagur a dail heb lydanedd,
ystod a seldrem ac ysgub a stacan o egin îr
a'n llwydrew'n y fedel yn medi gwanwyn y gwyn-fan-draw,—
y plant sydd i ffermio'r dyfodol.
(Newidier lliwiau'r golau).
ELEN a SAL:
Mamau yn wylo am eu plant am nad ydynt,
a dim byd ar ôl ond lle gwag;
a'r felltith yn disgyn arnom ni'n darth,
—tarth o ffosydd a siglennydd y gors, cors.
Glangors-fach a siglennydd y dial—
a mamau yn wylo am eu plant am nad ydynt.
SAL:
Arnat ti, Ifan, 'roedd y bai, mor lletchwith, mor ddiffrwyth,
IFAN:
Sut oeddwn i i wybod y byddai fe'n cwympo a tharo'i ben?
SAL:
Druan o'i ben bach e!
Sut oeddit ti i wybod a thithau mor gas!
ELEN:
'Roeddit ti'n gas i'r 'nifeiliaid, yn gïaidd,
heb ffordd ar eu trin nhw ond pwnio a rhegi;
'roedd yr hen gaseg felen dy ofn di wrth ei phen. . .
IFAN:
Yr hen gythraul! arni hi 'roedd y bai.
Sut own i i wybod y byddai hi'n cilio a baglu'n y rhaca?
ELEN:
Ond ti ddysgodd iddi gilio wrth ei dyrnu'n ei phen
â chambren a morthwyl, a'i chicio'n ei bola;
'roedd raid iddi gilio, druan fach, a baglu
yn nannedd y twmbler, a thaflu'r crwt bach. . .
IFAN:
'Roedd Berti mor ddiffrwyth, mor gymyrcyn.
RHYS:
Awen y ffrwyn oedd ry fer,
a'r bit sharp yng ngheg yr hen gaseg yn llifanu ei thafod,
a'i hen gefn hi fel llawlif o tano;
'doedd dim ffordd iddo'i gyrru hi'n gywir.
SAL:
Ni ddylai fe ddim bod ar ei chefn hi o gwbl,
fel mwnci bach, druan, ar ei gwar hi, yn dal wrth y mwng.
Arnat ti 'roedd y bai.
IFAN:
'Roedd popeth o chwith. Sut own i i wybod?
Dim ond cydio'n ei hen ben hi i'w throi 'nôl i'w lle,
dyna'i gyd;
—a'r dafnau glaw bras a'r gwair ar wasgar-
hithau'n tasgu a baglu, a thaflu'r crwt bach.
Pam raid iddi faglu oedd?
Pam oedd raid iddo fe daro'i ben, druan bach?
SAL:
Druan o'i ben bach e.
ELEN:
Pa well oeddit tithau o bwnio'r hen gaseg
yn dy hen natur-ddrwg,
a mesur ei hyd hi ar y llawr?
RHYS:
Efallai ei bod hi'n well fel yr oedd hi
na'i fod e'n llusgo byw. . .
SAL:
Fy nghrwt bach i oedd e er ei wendid,
fy machgen bach i, fy ngofal;
ond fi oedd ei fam e i ofalu ac anwylo . . .
IFAN:
a'i gyrraedd e heb drugaredd bob yn ail am y peth lleia.
RHYS:
Fel yna roedd hi orau,
—fe gadd fynd heb ddiodde—ac ni fyddai fawr raen ar ei fyw.
Rhaid plygu i'r Drefen;
fe gadd e orwedd ar wely'r pen-isa i farw.
SAL:
Fe gadd e bentymor a gorffwys digyffro.
RHYS:
Fe, yn ei farw, sy'n ein clymu ni 'nôl wrth blant dynion.
ELEN:
Ond ni chafodd Lisi-Jane ddim dod adre.
IFAN:
Garw i Lisi-Jane fynd oddi cartre erioed,
a'i heisiau hi yma: 'doedd gennyf i neb,—
neb, ond fe fynnodd fy ngadael. Pam oedd raid arni fynd!
SAL:
'Doeddit ti ddim o'r hawsa i gyd-fyw gydag e,
a pheth oedd ar y gors i ferch ifanc?
Pa obaith?
ELEN:
'Roedd siawns iddi ar gerdded. . .
IFAN:
i wisgo'n grand, a phowdwr a phaent,
a'r sodlau main papur, pan ddôi hi'n ei thro,
yn mynd ar goll yn y gors.
'Roedd siawns iddi oddi cartre i ddal cariadon,
a chael ei dal druan fach fel ei mam o'r blaen,
RHYS:
Ifan! Mae'r gorau'n llithro a chael anlwc,—
gartre ac ar gerdded: anlwc a ddaeth iddi . . .
IFAN:
Ac i'w mam arni hithau.
Elen, petai hi wedi aros gartre fel 'roeddem ni
i gyd yn bwriadu—
RHYS:
(iddi hi ac i Berti 'roem ni'n cymryd y lle,
y plant oedd i ffermio'r dyfodol).
IFAN:
—'fyddai hi ddim wedi dod adre fel daeth hi.
ELEN:
'Doedd dod adre fel y daeth hi'n ddim wrth ei cholli;
petai hi'n fam i ddeg o blant gordderch a chael byw
ni fyddai'r man gwag tan fy nghalon i'n bwysau;
ei mam sydd yn gwybod ei cholli, a'r gwacter fel pwll.
IFAN:
Rhaid plygu i'r Drefen, a derbyn y gosb wedi syrthio,—
a mynd oddi yma a 'ngadael i heb neb. . .
ELEN:
Nid cael plant-siawns oedd y felltith ar Lisi-Jane na minnau,
neu pam nad ych chwi'n eich beddau'n gorffwyso?
Mae'r felltith yn bwrw'i gwraidd trwy'r holl le,
yn bwrw'i chysgod tros bob un ohonom.
IFAN:
Ond 'roem ni i gyd yn dibynnu ar Berti a Lisi-Jane . . .
SAL:
Ifan bach, 'does gennyt ti ddim amgyffred o'r golled,—
mamau, rhieni, sy'n colli plant;
colli gofal tros eu gwendid, ac o! 'r gwacter o'i golli,
arswydo rhag iddynt syrthio, a'r gwacter pan dderfydd yr arswyd
o gloi'r greddfau digyffro yn saff mewn diogelwch
a bedd sydd â'i waelod o'r golwg.
ELEN:
I Sal a minnau y bu'r golled,—
ni brofodd boen pleser eu creu, a phleser gwewyr eu geni;
ni fu'n datrys eu dagrau ac yn cyrlio eu chwerthin,
a'r grib, oedd mor ysgafn, yn sgrafellu trwy'r cof.
Cnawd o'n cnawd, a darnau o'n profiad ni oeddynt,—
darnau wedi eu rhwygo o'n profiad a'n cnawd,
a'r gwacter yn bwll yn y mennydd,
yn y galon yn fedd na chaiff waelod.
ELEN a SAL:
Mamau yn wylo am eu plant am nad ydynt,
a'r felltith yn disgyn amdanom ni'n darth,—
tarth o ffosydd a siglennydd y gors,
cors Glangors-fach a siglennydd y dial,—
a dim byd ar ôl ond lle gwag,
a mamau yn wylo am eu plant am nad ydynt.
(Newidier lliwiau'r golau).
MARI:
Mamau yn wylo am eu plant am nad ydynt,
plentyndod yn wylo am wrthod i blant eu plentyndod,
wylo'n y bru gan arswyd y baich. . .
SHANI:
Baich y feichiog yn feichiog gan faich,—
baich tynged yr ach a'i plyg i'w dibenion.
MARI:
Wylo na fyn ei gysuro am na roed dihangfa
rhag y llid sy'n erlid, rhag y lladd oni phlygir.
MARI A SHANI:
Wylo dŵr heli nad yw'n dyfrhau,
wylo sych sy'n crino pob creider,
wylo creision, a'r crasder yn nych ac afiechyd.
GŴR:
Ar wely'r pen-isa'n fy nych ac afiechyd, sylwi;
am y pared ag angau canfod y ddichell
a gorddai'r ffologod; a melltithio fy mhlant;
melltithio yr angau a'r ing, a chyn trengi
cau drysau ymwared o'r gors, a'r llwybrau.
Cors Glangors-fach yn nych ac afiechyd
a'r drysau'n cau ar ymwared yr angau
a'r beddau nid oes bâr ar eu dorau.
(Newidier lliwiau'r golau).
ELEN a SAL:
Drysau ymwared yn cau yn ein herbyn,
a'r llwybrau o'r gors yn cau ond ar angau;
nych ac afiechyd yn codi fel tarth
o gors Glangors-fach, ac yn cau o'n blaenau
yn wal heb ddrws, yn gors heb lwybrau,
ond drws yr angau; a'r beddau ni pharant eu dorau.
RHYS:
Yn y gors y mae'r felltith, ei lleithder sy'n lladd;
gwlybaniaeth tragywydd yn nawseiddio fel dŵr eira . . .
IFAN:
trwy chwemis y gaea yn chwarren tan y grofen,
a beunydd yn lloncian rhwng bysedd y traed.
SAL:
Gwelydd y tŷ-byw yn chwŷs ac yn llwydni
a'r gegin fel llaethdy, a phapur y wal yn rhubanau;
ELEN:
y Gaea 'roedd y damprwydd yn ebill trwy'r ysgyfaint,
a'r Haf 'roedd pob stafell fel bandbocs o glos
ond bod drafft trwy'r rhigolau, a phob cawod yn canu'n y pedyll.
RHYS:
'Doedd dim llwybr o'r clos heb fynd tros ben esgid,
'roedd y waun yn ddigroen gan ôl traed y 'nifeiliaid,
a'r llydnod yn pydru'n y carnau a'r afu;
IFAN:
rhwd llif yr afon yn gwenwyno'r gwair pibrwyn,
a'r gwair gwndwn yn llwydo neu'n llosgi'n y dâs:
'doedd dim dwywaith nad y dŵr a roes fy nghymalau
tan glo yn y cryd, a'm plygu'n ddau-ddwbwl.
SAL:
Ond 'doeddit ti ddim heb fai, yn gwlychu hyd y croen
a chadw dy ddillad yn wlyb heb eu newid.
IFAN:
Beth allwn i ei wneud? 'Doedd gennyfi neb i ofalu,
neb i weld sychu fy nillad, na bod dim byd yn grâs,—
neb ond cymdogion pan welen nhw'n dda.
RHYS:
'Doedd dim raid iti ddal ati i fedi'n y glaw a gwlychu,
a'r rhwymwyr yn wlyb domen ddiferu'n y gwlith.
IFAN:
Llond cae o rwymwyr am un prynhawn, a'r glaw bras,—
dim ond cawod, meddwn innau, a'r cae'n llawn o gymdogion
yn rhwymo,—a'r glaw, 'rown i'n sopen cyn cyrraedd pen tir;
ELEN:
a hwythau'r cymdogion yn chwerthin eu piti
ac yn anfodlon dod trannoeth;
SAL:
ar ôl iddi hinddanu, 'rwy'n credu meddit tithau
y galla innau roi nghot amdana i 'nawr,
a'th grys di'n mygu!
'Doedd dim ryfedd i'r cryd gloi pob cymal yn dy esgyrn.
IFAN:
'Doedd neb ond cymdogion gennyf, i . . .
ELEN:
fe gefaist 'rhen Betsi i yrru dy gadair. . .
IFAN:
. . . do, o'i phriodi, a 'doedd hi ddim yn llawn llathen:
a bu raid arni hithau druan farw, fel chwi'ch dwy,
a gyrru'r gadair i'r wyrcws.
A daeth amser ystwytho'r cymalau, eu hwystwytho mewn bedd ar y plwy.
RHYS:
Lleithder y gors yw'r felltith sy'n lladd.
SAL:
y gors sy'n arllwys ei llid ac yn lladd.
ELEN:
y dŵr sy'n nawseiddio yw'r felltith trwy'r gors.
Y dŵr sydd yn peswch, fel dŵr yng ngheg cwter—
yn peswch trwy'r ysgyfaint yn goch fel rhwd pibau cwterion y gors,—
yw'r nych a'r decâd.
Dim ond peswch bach cwta, ddefnyn ar ddefnyn llechwraidd,
nes dod y llifogydd i boeri'r chwyn rhydlyd
yn ddarnau o ysgyfaint yn llaith ar obennydd,—
y lleithder sy'n lladd.
RHYS:
Y gors sydd mor farw na thyf dim byd arni ond tlodi,
a'r bwrdd yn ddifoethau yn ddienllyn a difloneg,
a'r ais yn leision gan fara-tê a chawl heli-cig-moch.
IFAN:
Ni bu plisgyn ŵy yn y lludw erioed. . .
ELEN:
Pwy fentrai eu llyncu'n dairceiniog yr ŵy?
SAL:
Na mentro pan fyddai dau-ddwsin am swllt,—
yr ieir oedd yn dodwy y siwgwr a'r te,
y 'baco i chwi'r gwŷr, a sgidiau i'r plant.
RHYS:
Tlodi'r gors yw'r decâd.
ELEN:
Y darfodedigaeth mor ysgafn ei hofran mor esmwyth ei wendid,—
ysgafn ac esmwyth fel plu plu'r-gweunydd;
a'r tlysni gwyn melfed yn dwyll tros y gors,
y clefyd gwyn melfed sy'n rhwyll yn y gors.
RHYS:
Fe gredasom ni dy fod ti ar wellâd yn y sbyty
wedi gadael y gors a chael bwyd da . . .
SAL:
a thaflu'r clai clocsiog o'r esgidiau.
ELEN:
Fe ysgafnodd fy nhraed
wrth imi'r tro cyntaf erioed ddatod
clymau llymglwm fy lludded, a gorffwys,
a'm hesgyrn yn gwisgo amdanynt gnawd
gan gredu y caent godi a dawnsio,—
dawnsio dawns y plu'r-gweunydd tros wyneb y gors.
O doctor, 'rwy'n gwella, 'rwy'n siwr mod i'n well:
druan fach, meddai yntau:
a minnau'n adnabod ei biti, yn gwybod,—
beth arall wyddwn i o ddiwrnod cwrdd â chorff Lisi-Jane yn y stesion?
Blodau'r gors oedd fy ngeiriau,—
a minnau'n eu hadnabod wrth siarad â'r doctor,-
yn gwahodd fy lludded i ddawnsio yn fy nghors,
Yna'n dal fy nhraed, clymu f'esgyrn, â'u clymau
llymglwm, yn lludded fy nghors.
IFAN:
Nid clefyd i wella oedd dy glwy, nid y decâd
ond y llall: does dim datroi ar y rhodau na dad-ddirwyn
pan gydio'r godreon yn nannedd y geryn.
Gofidio o golli Lisi-Jane oedd dy glefyd.
ELEN:
Bu angladd fy einioes ddydd claddu fy mhlentyn,—
i beth yr ymladdwn i mwy â'r gors?
RHYS:
Un clefyd ar y llall yn pesgi, fel llynger . . .
IFAN:
ac Elen yn ymlâdd o ildio i'r gofid,—
y gofid nad addefaist:
ei bod hi'n blentyn gordderch yn cael plentyn gordderch;
bod y gwendid a gododd hi yn dy waed yn achos ei marw:
dyna'r gofid a guddiasit ti â gofid ei cholli.
Y gofid a fagodd y decâd, nid y gors.
SAL:
Nid y gors roes y cryd ym mhob cymal i tithau, debygwn!
IFAN:
Nid y gors? Ond beth arall?
SAL:
Dy hen natur-gas di, meddai'r bobol;
e fydd e'n ffaelu cyffro maes-law, oedd geiriau 'rhen Fari Gors-lwyd
ffaelu cyffro o roi cic i'r ast las nes torri ei chynffon,
fe ddaw barn ar ei hen gymalau fe, wir-duw
Dy hen natur-gas di'n pwnio'r da wrth yr aerwy,
a sŵn dy regfeydd di ar y caeau a'r clos
rhwng y 'nifeiliaid yn tynnu barn ar dy ben.
Mi ddisgynnodd, ac nid esgus, ond do!
RHYS:
Sal, Sal! 'Rym ni'n gwybod,
ond y gors yw'r felltith a'r farn ar ein pennau,—
cors Glangors-fach sy'n cau drysau ymwared.
ELEN a SAL:
Drysau ymwared yn cau yn ein herbyn,
a'r llwybrau o'r gors yn cau,-ond ar angau;
nych ac afiechyd yn codi fel tarth
o gors Glangors-fach ac yn cau o'n blaenau,—
yn wal heb ddrws, yn gors heb lwybrau,
ond drws yr angau, a'r beddau nid oes pâr ar eu dorau.
(Newidier lliwiau'r golau).
MARI a SHANI:
Yr ing na all aros i'r angau hamddenol,
y boen sydd bennyd heb iddi ddibendod,
yr hiraeth sy'n herwa ar erwau marwolaeth,
y tlodi, a hir-warth gorthrymder y gors
yw offer hwsmonaeth i lyfnu'n chwâl
fel bo'r gwyllion a heuir ar âr y gwylltineb
yn hodi ac aeddfedu'n wallgofrwydd.
GŴR:
Arfaethwyd cors Glangors-fach i'n gwehelyth,
a had pob gwanwyn ym mhridd pob hydre,
y tadau fel cnau gwisgi'n gweisgioni yn eu tymor
nes i'w gwaed yn fy ngwaed i wehilio:
ond ofer eich cynllwyn: afradu'r gwely yw'r gwallgofrwydd.
MARI:
E fynnem ni o'r groth dorri gafael y tylwyth
a dianc rhag llid yr alanas, a ffaelu;
SHANI:
a ffoledd y methu'n troi'n ffaeledd a gwrthuni.
MARI:
Disgwyl bob gaeaf i'r angau eich symud,
ac yntau, er taer-weddi, mor hwyrdrwm ei glyw:
SHANI:
Gwae na baech farw mewn pryd
inni ochel gwyryfdod gorfod a chael iechyd !
GŴR:
Wyrion, taer-ddisgwyl wyrion, etifeddion !
I hynny yr haeraswn yr angau,-ond ni ddoent.
Ni ddoent, ac ni ddaethant.
MARI:
Ni fynnem ni blanta'n y gors, nac o'r gors. . .
SHANI:
nac o fwriad aberthu plant i grombil y gors.
Magu plant, nid epilio etifeddion, yw iechyd.
MARI:
Chwi, a'ch hysio, a barodd inni'n hesbon droi arnoch a'ch cornio,
a'r Dre'n ysborioni'n rhadau mor rhad.
Y chwant heb ei charthu'n goganu'r cnawd ar y gogil. . .
SHANI:
y cnawd ar y gogil yn nhefyrn gwallofain,
a'r iasau diserch yn hidlo gwaddod eu surni
ar y lludw llawenydd yn y llestr poer.
MARI:
Yn y Dre'n etifeddion i'n tad gwallgofus,
yn wallgo'n y Dre gan wallgofrwydd y gors.
GŴR:
Am y pared ag angau canfod eich ynfydrwydd
a melltithio y pla cynddeiriog wrth drengi;
cau drysau ymwared o'r gors yn dragywydd
na bo dianc i neb rhag gwallgofrwydd y gors.
MARI a SHANI:
Yr ing na all aros i'r angau hamddenol,
y boen sydd benyd heb iddi ddibendod.
yr hiraeth sy'n herwa ar erwau marwolaeth,
y tlodi, a hirwarth gorthrymder y gors
yw offer hwsmonaeth i lyfnu'n chwâl
fel bo'r gwylltion a heuir ar âr y gwylltineb
yn hodi ac aeddfedu'n wallgofrwydd.
(Newidier lliwiau'r golau).
ELEN a SAL:
Ing a phoen a hiraeth a thlodi
yw offer hwsmonaeth i lyfnu'n chwâl;
ac ar âr y gwylltineb bydd cnwd o ellyllon,—
fylturiaid a dreigiau a gwyllion gwallgofrwydd.
SAL:
'Roeddit ti, Rhys, yn wahanol i mi, rhaid cyfadde. . .
ELEN:
yn wahanol i ni'n tri.
'Roeddit ti ar wahân,— yn mesur dy gamre,
yn gymwys dy gerdded. . .
SAL:
yn ffermio, ac nid stablan,-a lwc yn dy ddilyn.
IFAN:
Nid fel fi, o 'rwy'n deall!
Ond aeth popeth o chwith o golli Berti, druan bach.
ELEN:
A cholli Berti'n lletchwithdod ac yn chwithdod i ni i gyd.
IFAN:
Mae pawb yn dannod Berti i mi, bob cynnig,—
ond 'roedd hurtrwydd ar Berti fel gwendid ei fam.
Berti roes dân yn tŷ-gwair, a'r dŵr wedi rhewi:
a dyna ddechrau'r gorwaered, heb ogor ond o'i brynu,—
troi'r 'nifeiliaid i'r borfa cyn bod blewyn ond brwyn,
a'u gwerthu tan draed, rhag eu clemio, fel ystyllod o denau.
'Rown i wrthi, fel slâf, â 'nhrwyn yn y pridd,
heb unioni o'm dau-ddwbwl, a phopeth yn drysu,—
yr heffrod yn erthylu er gwaetha'r dyn hysbys. . .
RHYS:
'Rym ni'n gwybod. 'Does neb yn dy feio di, Ifan bach.
Mae pobl y Dre'n llawn triciau, a'u pres yn creu cyfraith
a bair fod pob prynu'n ddrud, a phob gwerthu'n rhad
yn eu marchnad. Ffyrdd dynion sy'n gors
fel cors Glangors-fach; a'r felltith
o'r ddwy-gors a'n cododd ni'n grwn o'r gwraidd.
ELEN:
'Rym ni i gyd tan felltith y corsydd,—i gyd. . .
SAL:
. . . ond bod Ifan yn fwy ffwndrus a thrafferthus na'r rhelyw,—
mor ddiweld â dal ati am brynhawn wedi i'r gaseg
fwrw pedol a chloffi, a cholli tair wythnos.
IFAN:
Ond feddyliais i ddim, ac 'roedd raid cario dom,
a'r cymdogion yn ei wasgar a hau tatw fore trannoeth.
SAL:
A'r ast heb wardd arni yn cwrsio'r ŵyn-tac er dy regi,
a'u boddi'n y pwll-mawn; a'r cŵn ar y corygau'n difetha'r nôd clust.
IFAN:
Yr hufen na chorddai yn drewi'r crochanau,
y gwair yn pydru ar yr adladd,
y llafur yn egino'n y stacan, a'r helmydd heb eu toi tan Nadolig,
y tatw'n rhewi'n y clâdd, a'r mawn ar y gors heb eu codi,
buwch gyflo yn rhwygo ei chader ar rwd weiren bigog,
a'r hwch-fagu'n gorwedd ar y dorraid foch-bach yn y wâl.
Ac arna i 'roedd y bai meddai Sal, meddai chwi,—
arna i 'roedd y bai am bob anlwc a cholled.
Arna i 'roedd y bai bod colled ar Sal,—
bod y beili a'r gwerthu wedi drysu ei synhwyrau !
RHYS:
Bu colli'r crwt bach yn ormod o ergyd, a'r tlodi ar ben hynny.
IFAN:
Y gors ddaeth â'r beili i Langors-fach
i'n gwerthu ni'n grwn o Langors-fach. . .
RHYS:
Ond 'chadd e ddim gwerthu, bu'r cymdogion yn garedig. . .
IFAN:
'chadd e ddim gwerthu, fe fu symud tros nos
a lle gwag yn ei dderbyn y bore;
yna'r casglu 'nôl adre fel chwedl Llyn y Fan,
'nôl adre ar sodlau'r bwm-beili.
SAL:
Nôl adre bob un o'r gwallgofrwydd,—ond fi:
dim ond fi â cholled ar goll yn y gors,—
IFAN:
ar goll heb dy sgidiau, a'th sgrech yn ddiasbad trwy'r pibrwyn.
SAL:
Gwdihŵ, gwdihŵ ar ddisberod trwy'r gors wedi'r tlodi.
ELEN:
Yr hiraeth ar ôl Berti oedd yn dy wasgu nes dy lorio.
IFAN:
A fi fu raid mynd â thi oddi yma'n y bore—
Mynd â thi oddi yma, druan fach, yn y bore.
SAL:
Ond 'roeddit ti, Rhys, yn wahanol i mi, heb ddim gwendid,
yn mesur dy gamre ac yn gwybod dy gerddediad,
yn abl cyn dy saldre,-ac yna'r iselder.
RHYS:
Gwall yn y co, ffit o golled, meddai'r crwner. . .
ELEN:
Clercyn o was cyfraith yn perota'i adnodau parod,
yn doethinebu â chlebar-wast, a phob diodde
iddo'n ail-law, ac yn glec i'r papurau.
RHYS:
Pwy a ŵyr beth yw'r gwir? Y crwner efallai.
Ond hyn a wn i: mod i'n gall yn dal bargen â'r enbydrwydd,
yn codi a distwn fy mhris gyda'r farchnad;
yn gall wrth borthmona fy hoedl i'r boen
hyd at daro'r llaw . . .
ELEN:
yn gall hyd y diwedd.
RHYS:
Tra fu'r boen yn ysigo fy nerth, ac yn lledu,
creffais ar y cyfri,-manylu ar ddwy-res mantolen yr arswyd,
y derbyn a'r talu;
dilynais y pin yn torri'r ffigyrau wrth adio'r cownt,—
'rown i'n dilyn, ac yn deall, hyd at y ffigwr diwethaf. . .
ELEN:-
ac wedyn—?
RHYS:
Pwy a ŵyr? Y crwner efallai. Ond 'rwy'n cofio
dal sylw ar y cloc, a chodi a mynd,
cyrraedd y ffon fagl a hercian i dowlad y beudy,
rhoi llaw ar war yr anner ddwyflwydd wrth fynd heibio;
clymu'r rhaff, unpen wrth y wymben a dolen yn y llall,
sefyll ar y mesur a gwisgo'r ddolen,—yn gall.
'Roedd yr hen gath felen yn y walbant
a'i llygaid melfed yn dal ar fy llygaid trwy'r munudau
SAL:
hyd y diwedd?
RHYS:
'Dwn i ddim. Na, meddai'r crwner.
Pwy a ŵyr? Mae curiad caredig yng nghalon y gyfraith,
a 'doedd neb i gael cam meddai hi o'm hachos,-
ond 'roedd hynny'n fy nghyfrif innau,-
fi oedd yr ola, heb neb ar fy ôl tan ddicter cyfreithiau.
Ac mi euthum mewn pryd cyn bod beili'n dod eilwaith i Lan-gors-fach.
ELEN:
'Roedd y lle wedi talu'n dy ddwylo crefftus.
RHYS:
'Doedd dim posib dal ati, a thalu gwas a bil doctor . . .
IFAN:
A'r doctor, fel cigfran ar frasder celanedd,
yn dordyn a boliog ar sgerbydau'r gors.
RHYS:
Mi delais y biliau bob un a gweld nad oedd wella,
a'r boen, mor arswydus, yn ysgraffinio'r ymennydd fel drysïen,—
gorfod sgrechain, yn ddyn cryf, gan y boen fel babi,
a'r sgrech yn dihengyd o fan hŷn na rheswm.
ELEN:
Y gwaed yn troi'n siwgr . . .
SAL:
. . . dyna eironi'r gors.
IFAN:
Cwympo'r ordd ar dy droed, a'r clais yn gig-marw: . . .
SAL: Cig-marw fel y cwbl o bawb yn y gors.
RHYS:
Diabetis a gangrin meddai'r doctor estronieithus
a bysedd y droed yn bydredd a drewdod.
SAL:
Mae'n od iti frwydro cyhyd â'r enbydrwydd,
ond 'roeddit ti'n mesur dy gamre, yn dethol dy gerdded.
RHYS:
Y gors sydd yn trechu ar ddiwedd pob codwm. . .
ELEN:
Ond dewis dy ddewis a wnest ti ar y dowlad. . .
RHYS:
E ddichon mai'r crwner oedd yn gwybod y gwir.
IFAN:
Gwall yn y co, ffit o golled, meddai hwnnw,
a gildio i'r gors fel ni'n tri yn y diwedd;
SAL:
yn ebyrth i grombil y gors wedi'r gwyn-fan-draw,
a melltith y gors yn ein gwysio i'r cwrt-lît
i roi cyfri, Fihangel, o'r rhent a'r les.
ELEN a SAL:
Rhy uchel y rhent a rhy hir y les,
Fihangel erlidiol, gostwng y rhent a diryma'r les.
Mae gwreiddiau'r felltith yn derfysg trwy'r pridd,
y gwreiddiau estynnol sy'n siglo awdurdod y bedd.
Gostwng dy rent a diryma'r les;
gad inni bentymor, gad ddiwedd.
(Newidier lliwiau'r golau).
MARI a SHANI:
Ni bydd na phentymor na diwedd,
bydd gwylnos Fihangel y meirwon byth bythoedd.
Ni dderfydd y benyd iddynt hwy nac i ninnau;
y bedd yn gloesi'r rhithiau o'i stumog
yn chwydu'r aflendid i wacter y gors.
Piau'r gors?Piau Glangors-fach ein gwehelyth?
Cors Glangors-fach biau'n hiliogaeth ddihennydd
o'r bore cyn bod gwawr i'r hwyr na ŵyr fachlud.
GŴR:
Hyd fyth y bydd gwacter yng Nglangors-fach,
a'r aelwyd a fydd adfail yng Nglangors-fach;
mieri ac ysgall a drain lle bu mawredd
a'i llwybrau yn lleoedd y dylluan.
Disgynnodd y felltith ddiymod ar y gors
a dialedd y gwaed yn aredig mynwentydd
i wysio tenantiaid i Langors-fach.
Brodorion y beddau'n crwydro'n ddiadlam
a'r tadau yn derbyn eu gwobr.
MARI a SHANI:
Heno, a byth bythoedd 'nôl yma i'r gegin,
gecran-cweryla am y rhent a'r les;
ninnau'n darth o'r gors yn cyfodi,
yn angau dilonyddwch, yn wacter hesp;
yn dioddef dialedd y tadau ar y plant,
yn gyrru dialedd trwy siglennydd y gors;
yn gwysi ac yn gwlltwr i aradr dialedd,
yn hadyd a thir âr i'r ddiogfaint dragywydd,
heb inni orffwysfa na rhoi gorffwys.
Fihangel erlidiol, derbyn y rhent ar y les
—y rhent rhy uchel a'r les rhy hir—
derbyn y rhent ar y les.
DISGYNED Y LLEN YN ARAF.
DIWEDD