Oriau Gydag Enwogion/Dewi Sant

← Galileo

Oriau Gydag Enwogion gan Robert David Rowland (Anthropos)

Oliver Cromwell

DEWI SANT.

MAWRTH (?)

"Glaniaw rhag llid gelynion
Wnai saint yn yr ynys hon:
I fwynhau, i fyw yn ol
Cywir foddion crefyddol.
Os oedd ofergoelion syn
Hudolus yn eu dilyn,
Eu rhinwedd oedd er hynny
Drwy fraint, fel goleudy fry:
Rhyw wawr wan, yr oreu oedd
Acw yn asur cynoesoedd:
Gwawr o ras, goreu'r oesau,
Nid oedd hi ond yn dyddhau !"

—Islwyn.

Y MAE Cymru Fu wedi bod yn dra enwog am ei Saint. Oni chladdwyd dros ugain mil o honynt yn Ynys Enlli? Ac onid yw eu henwau wedi eu cysylltu â phob eglwys a llan o fewn y Dywysogaeth? Ac iddynt hwy yr ydym yn ddyledus am ein dyddiau gwyl,—Gwyl Ifan, Gwyl Domas, Gwyl Mihangel, &c. Dyna rai o honynt; ac od yw y darllenydd yn awyddus i astudio y mater, ymofyned â chalendr yr Eglwys Sefydledig. Ond tra y mae amryw o'r gwyliau hyn, a fwriedid er coffa y Saint yng Nghymru, wedi mynd yn lled ddi-son am danynt, y mae un o honynt yn dod yn fwy-fwy adnabyddus bob blwyddyn,—Dydd Gwyl Dewi.

Ar y cyntaf o fis Mawrth y mae'r Cymry diledryw ym mhob cwr o'r ddaear yn gwisgo'r geninen, neu efelychiad o honi; yn ymgyfarfod i gynnal arwestau, ac i gynyg llwnc-destynau, gan gyffesu eu hymlyniad wrth ddefion, iaith, a gwladgarwch Cymreig. Ac y mae y pethau hyn yn cael eu cysylltu â Dewi,—nawdd-sant y Dywysogaeth. Yn awr, gan fod dydd Gwyl Dewi yn meddu y fath ddylanwad arnom fel cenedl, y mae'n ddyddorol ini ymofyn,—Pwy oedd Dewi ei hun? Pa bryd yr oedd yn byw? Pa beth a wnaeth i fytholi ei enw? A sut y daeth efe yn brif sant ei genedl?

Y mae'r cwestiynau hyn, a'u cyffelyb, yn haws eu gofyn na'u hateb. Ac yn fwy felly heddyw nag erioed. Fe fu adeg pan ydoedd Bucheddau y Saint yn cael eu credu yn ddiamheuol. Ac yn ol y rhai hynny yr oedd Dewi Sant yn ŵr rhyfeddol iawn. Cysylltir llu mawr o "wyrthiau" â'i hanes. Ymysg pethau ereill, adroddir am dano yn pregethu ar "dir gwastad," mewn mangre a ddaeth i gael ei hadnabod wedyn wrth yr enw Llanddewibrefi. Ac yn gymaint a bod y cynhulliad yn rhy luosog i fedru gweled a chlywed y pregethwr, fe "gyfododd y llawr, megis mynydd uchel dan ei draed, fel y gwelodd pawb ef, ac y mae y bryn yn weledig hyd yn bresennol." Dywedir i'r rhyfeddodau hyn gymeryd lle yn rhywle tua'r bumed ganrif, yr hon a elwir gan Mr. O. M. EDWARDS yn "Gyfnod y Saint." Ond ni chafodd buchdraeth y Sant ei ysgrifenu hyd y ddeuddegfed ganrif, a hynny gan Gerallt Gymro, gŵr oedd yn berchen dychymyg tra ffrwythlawn. Dodwyd enw Dewi ar restr saint canonaidd eglwys Rhufain yn 1120, a daeth y fynachlog lle y bu farw yn gyrchfa pererinion o bob parth o Gymru, ac o wledydd tramor. Bu brenhinoedd fel Gwilym y Gorchfygwr, Harri yr Ail, Edward y Cyntaf, yn penlinio yn ymyl creirfa Dewi Sant yn Mynwy. Ond erbyn heddyw, y mae yr uwchfeirniadaeth hanesyddol wedi bod ar waith yn y cyfeiriad hwn. Chwalwyd y tyrau llwch; ysgubwyd gwe y pryf copyn oddiar draddodiadau y canrifoedd, ac y mae adail Gerallt Gymro wedi syrthio i'r llawr! Nid y "gwyrthiau honedig yn unig sydd wedi mynd i ffordd yr holl ddaear, ond y mae personoliaeth y sant ei hunan wedi mynd yn rhywbeth anelwig a disylwedd. A fu y fath un a Dewi Sant yn bodoli o gwbl? A ydoedd yn gymeriad hanesyddol? Ai myth ydyw,—darn o chwedloniaeth dlos y cynoesoedd? Gellid meddwl mai dyna yr olwg a gymer yr "uwchfeirniaid" llenyddol ar y pwnc. Ond beth a roes fôd i'r traddodiad? Pa fodd y daeth enw Dewi Sant yn ddylanwad mor fawr ar genedl y Cymry? Oni fu yno ŵr yn y Deheubarth, mewn oes foreu yn hanes ein gwlad yn bregethwr cyfiawnder, a'i fywyd pur, diwair, fel goleuni santeiddrwydd yng nghanol caddug ofergoeledd ac anfoes? Oni hauodd efe hâd da yn naear meddwl a chymeriad ei oes,—hâd sydd yn para i dyfu hyd y dydd hwn? Yn nhreigliad amser, ymgasglodd traddodiadau o gwmpas ei enw, fel y mwsog o gwmpas bôn y pren. Daeth yn arwr rhamant a chân.

Nid oedd y pethau hyn yn wir llythyrennol, fel y multiplication table, neu osodiadau Euclid. Ond oni allent gynnwys gwirioneddau delfrydol (ideal truths)? Dichon nad ydyw yr hanes am Arthur, ei farchogion, a'i lŷs, yn meddu ystyr lythrennol, ond y mae yna ddelfrydau ardderchog yn gorwedd ynddo. Yr un modd am y chwedloniaeth sydd wedi tyfu oddeutu enw Dewi Sant. Y mae'r amwisg dlos, ramantus, yn cynnwys gwirioneddau delfrydol sydd i ennill nerth ar feddwl ein gwlad. Os ydyw Arthur i ddod yn ol i adfer puredd a gogoniant bywyd, y mae Dewi Sant i adgyfodi drachefn gyda gwladgarwch Cymru.

Beth ydyw ystyr y chwedl ddarfod i fryn gwyrddlas godi dan ei draed? Onid dameg ydyw o ddylanwad ei ysbryd a'i waith? Ac onid dyna y rheswm paham mai efe,—yn anad un o arwyr y gorffennol,—a gofir gennym ar uchel wyl gwladgarwch? Dyna genadwri Dewi Sant, apelio at galon ac ymdrech y Cymro ym mhob rhan o'r byd i wneud ei oreu i godi "bryn gwyrddlas ei genedl o wastadeddau y gorffennol,—"codi'r hen wlad,"—nid yn "ei hol," ond yn ei blaen, yn uwch, yn well, yn burach nag y bu erioed. Ac ar y cyfrif hwn y mae "Dydd Gwyl Dewi " yn haeddu y warogaeth a delir iddi bob blwyddyn. Gall yr hen lenyddiaeth sydd wedi croniclo ei wyrthiau golli ei hystyr gyntefig; ond y mae y delfryd gwladgarol sydd wedi bod yn llechu rhwng ei phlygion, i aros mewn gogoniant a swyn. Gallwn roesawu'r traddodiad ar gyfrif yr ideal sydd ynddo, yng ngeiriau ein cyd-wladwr,-Syr Lewis Morris,—

"Draddodiad mwyn ein dysgu'r wyt
Am gadarn fraich a llais,
Sydd eto i adferu'n gwlad
O rwymau trymion trais.
 
"Tyrd, Bresenoldeb dedwydd,
Gwisg dy oleuni mâd,"
Mae Cymru'n disgwyl; tyrd yn wir
I godi'n hanwyl wlad!"