Oriau Gydag Enwogion/Oliver Cromwell
| ← Dewi Sant | Oriau Gydag Enwogion gan Robert David Rowland (Anthropos) |
Florence Nightingale |
OLIVER CROMWELL.
EBRILL 25. 1599.
"Ond oes ryfeddach na chyffredin oedd yr oes honno mewn llawer ystyr, pan oedd pob math o egwyddorion yn ymweithio yn erbyn eu gilydd mewn llawn nerth, ac yn gwneuthur yr holl deyrnas yn dryblith drwyddi: pan o'r diwedd y torwyd pen tra-arglwyddiaeth yn mherson Siarl y Cyntaf, ac y dyrchafwyd yr ynys hon dan lywyddiaeth Cromwell i uwch bri yn ngolwg cenhedloedd y ddaear nag y buasai erioed o'r blaen.Yr oedd yn ddinystr cyffredinol ar ffurfiau difywyd, ac o gyfiro alaethus yn mhlith y pryfed copyn wrth weled eu gweoedd yn cael eu hysgubo ymaith mor ddiarbed."—DR. LEWIS EDWARDS.
HENFFYCH, Ebrill! mis y blodau, y gawod, a'r gân. O dan dy deyrnasiad di yr adfywia anian a dyn; adeg briallu a meillion, dyddiau dedwydd y wennol a'r gog. Tra yn bwrw golwg dros dy hanes yn yr amser a fu, nid rhyfedd gennyf fod aml i athrylith wedi ei geni i'r byd, yn ystod dy ymweliad adfywiol di. Ar y rhestr y mae enwau beirdd ac arlunwyr, proffwydi y tlws a'r.jpg)
swynol, mewn meddwl ac iaith. Dyna George Herbert (1593), y bardd crefyddol mwyn; Raphael (1486), yr arlunydd byd-glodus, a Shakespeare (1564), tywysog yr awenwyr oll. Ond y mae yna ambell i gymeriad yr ydys yn cysylltu rhywbeth tra gwahanol i heulwen Ebrill â'u henwau, ac â'u gwaith. Dyna Bismark, y dyn gwrolfryd, a haiarnaidd hwnnw. Hawdd fuasai credu iddo ddod i'r byd yn nghanol ystormydd y gauaf, ond cymerodd y digwyddiad pwysig le ar y cyntaf o Ebrill (1815). Na haered neb mwy mai "ffyliaid " sydd wedi meddiannu y cyfryw ddydd!
Ac un o enedigion Ebrill ydoedd Oliver Cromwell, y gŵr a greodd y fath chwyldroad mewn byd ac eglwys; un o'r cymeriadau hynotaf, grymusaf, ar lechres hanes maith ein gwlad. Ie, ar y 25ain o'r mis hwn, yn y flwyddyn 1599, y ganwyd Cromwell, yn Swydd Huntingdon, Deheubarth Lloegr. O du ei dad, yr ydoedd yn Gymro. Hanai ei wehelyth o sir Forganwg; eu cyfenw ydoedd Williams; ond drwy gysylltiad priodasol mabwysiadodd un ohonynt yr enw Cromwell, ac aeth y "Williams" o'r golwg. Ond y mae'r ffaith yn aros. Yr oedd y gwaed Cymreig yng ngwythienau Cromwell, gwaed brŵd, cyffrous, hen dywysogion y Deheubarth. O du ei fam, yr oedd yn perthyn i linach y Stuarts, ac yn garenydd, yn ol y cnawd, i Charles I., y brenhin cyndyn a ddibenodd ei yrfa dan fwyell y dienyddwr.
Treuliodd Cromwell fore ei fywyd mewn neillduaeth. Cafodd addysg dda, ac wedi dod i oedran gŵr troes ei fryd at amaethyddiaeth. Nid meudwy mohono, ond nid ymollyngai i rysedd ac anfoes. Daeth dan ddylanwadau crefyddol dyfnion. Bwriodd ei goelbren gyda'r Piwritaniaid, a daeth i feddwl yn ddwys ar y materion oedd yn ymweithio yn y deyrnas yn y blynyddau hynny. Ffynai yr ysbryd Pabyddol yn y llysoedd uwchat. Amcanai y brenhin lywodraethu ar wahan i farn cynrychiolwyr y bobl. Yr oedd rhyddid gwladol, a llais cyd- wybod ar faterion crefyddol, yn cael eu sarhau, eu torfynyglu, a'u llethu, ar bob llaw.
Yn ystod yr adeg, cafodd Cromwell ei anfon i'r Senedd fel aelod dros Swydd Huntingdon, a thrachefn fel aelod dros Gaergrawnt. Ychydig o ran a gymerai yn y Tŷ. Siaradodd unwaith neu ddwy,-dyna'r oll. Aeth y Brenhin i gredu y gallai wneyd yn well heb Senedd o gwbl, a dychwelodd Cromwell adref. Nid oedd yr alwad effeithiol wedi dod eto. Ond yr oedd pethau yn mynd waeth waeth yn y deyrnas. Yr oedd Laud, Stafford, a'r brenhin yn cyd- ymgais i sicrhau unbenacth gormesol a thrahaus. Meddyliai Cromwell am ymfudo i'r Amerig, o ganol y gormes a'r blinderau oedd yn gordoi y wlad. Beth fuasai ei hanes ef, a hanes ein teyrnas, pe rhoddasai ei fwriad mewn grym? Ond cyffrodd ysbryd y wlad, a dechreuwyd arwyddo y Gwrthdystiad Mawr gan filoedd. Ni fynai y Brenhin wrando. Diddymodd y Senedd, a dechreuodd y Rhyfel Cartrefol. Dyna fu'n achlysur i alw Cromwell o'i neilltuaeth yn St. Ives. Yr oedd yn llawn deugain mlwydd oed cyn gwisgo'r cledd yn erbyn y Brenhin, ac o blaid y Wladwriaeth. Nid ydoedd wedi cael ymarferiad milwrol, a chasbeth oedd ganddo adael ei deulu, a'i hwsmonaeth wledig. Ond anghenrhaid a osodwyd arno i ymaflyd yn y gwaith oedd ar ei gyfer. Nid oedd ond efe a fedrai ei gyflawni. "Dau beth," meddai S. R. Gardiner, yr hanesydd manylgraff, a'r awdurdod uwchaf, o bosibl, ar y cyfnod hwn,-" dau beth oedd yn nodweddu Cromwell,-nerth ewyllys a phenderfyniad ar un llaw, ac arafwch eithriadol ar y llaw arall." Yn araf iawn y gwnai ei feddwl i fyny. Nid dyn penboeth, gwaedwyllt, chwyldroadol mohono. Bu yn hir cyn cymeryd ochr yn erbyn y Brenhin. Ond wedi ei ar- gyhoeddi fod achos crefydd, rhyddid, ac iawn- der yn y glorian, taflodd ei hun gorff ac enaid i'r ymgyrch, ac nid oedd dim a safai o'i flaen. Daeth i'r maes heb unrhyw allu daearol o'i du. Credai yn ei "achos," a chasglodd fyddin o wŷr oeddynt yn credu fel yntau,—dynion dibrofiad mewn ystyr filwrol, ond yn meddu ffydd yn Nuw, a glewder dihafal i gyflawni eu dyledswydd. Dyna'r Ochrau Dur,—yr Ironsides. Aethant allan gan orchfygu, ac i orchfygu. Ymladdwyd brwydr Marston Moor, a Naseby, a chyn pen ychydig fisoedd yr oedd enw Cromwell yn ddychryn ac yn arswyd drwy yr holl deyrnas. Ffodd Charles i'r Alban, a gwerthodd yr Ysgotiaid ef i'r Saeson. Ceisiodd Cromwell ei ddarbwyllo o'i ynfydrwydd, ond nid oedd dim yn tycio. Dodwyd y Brenhin dan brawf, a chafodd ei gondemnio i farw. Dienyddiwyd ef yn Ionawr, 1649, a daeth Cromwell yn arweinydd y Weriniaeth newydd. Ond blin a fu ei yrfa. Yr oedd nerthoedd cryfion yn ei erbyn. Yr oedd iddo elynion ffyrnig yn y Senedd,—y "Senedd Hir," fel y gelwir hi. Ond aeth Cromwell i'r Tŷ un dydd; rhoddes orchymyn i symud y mace oddiar y bwrdd; troes yr aelodau allan bob un, clodd y drws, a rhoddodd yr agoriad yn ei logell.
Troes yr Ysgotiaid yn ei erbyn, a daeth byddin gref dros y ffindir. Cyfarfu y cadau yn Dunbar, ac enillodd Cromwell frwydr fwyaf ei oes. Ond yr oedd cynyrfiadau yn parhau i gymeryd lle, weithiau yn Nghymru, a phryd arall yn Iwerddon; ac er rhoddi y tân allan, ar y pryd, yr ydoedd yn para i losgi, ac i ail enyn yn rhywle yn barhaus. Methodd Cromwell a