Profedigaethau Enoc Huws (1939)/Jones y Plismon
| ← Penbleth | Profedigaethau Enoc Huws (1939) gan Daniel Owen golygwyd gan Thomas Gwynn Jones |
Marged o Flaen ei Gwell |
PENNOD XXVIII
Jones y Plismon
HEN lwynog oedd Jones y Plismon, callach na'r cyffredin o lwynogod; oblegid er bod ganddo gynffon hir a thusw braf arni, yr oedd rywfodd yn medru ei chuddio fel na allai'r ŵydd fwyaf craff a phrofiadol wybod mai llwynog oedd nes teimlo ei chorn gwddf yn ei geg a'i chorpws wedi ei daflu ar draws ei gefn. Yr oedd gan ei dad feddwl lled uchel am Jones er yn hogyn, ac yn rhagweled y byddai iddo ryw ddydd, os câi fyw, dorri ffigiwr nid anenwog yn y byd, fe roddes dipyn o ysgol iddo. A llawer tro y dywedodd ei dad na byddai raid i'w fab ef byth orfod gweithio "ond â'i ben." Er na ddarfu i Jones, tra fu yn yr ysgol, gyflawni disgwyliadau ei dad yn hollol, eto gwnaeth ei farc yno yn y ffurf o graith ar wynebau amryw o'i gydysgolheigion—canys yr oedd Jones yn hogyn cryf, esgyrniog, ac yn meddu ffrâm gymwys iawn i roi cnawd arni pan ddeuai cyfleustra iddo gael ei wala o fwyd a diod, yr hyn na châi y pryd hwnnw yn ei gartref. Meddai amryw oedd yn yr ysgol yr un adeg â Jones atgofion melys amdano fel un na wrthododd erioed rodd i neb na sarhau neb drwy gynnig rhodd iddo. Yn wir, cofiai ei gyfoedion ddarfod i Jones, yn yr ysgol, weithredu'n ewyllysgar fel trysorydd iddynt oll, ac ni wybuwyd i ddim a ymddiriedwyd iddo adael ei ddwylaw. Crydd, wrth ei grefft, ydoedd tad Jones, ac er ei fod yn argyhoeddedig fod Jones wedi ei fwriadu i alwedigaeth uwch, gorfodwyd ef gan amgylchiadau i ddyfod i'r penderfyniad y byddai raid i'w fab ddilyn yr un grefft ag yntau. Ond ni allasai hynny o gŵyr oedd yn siop ei dad gadw Jones wrth y stôl. Yr unig adeg y gwelid Jones yn eistedd yn naturiol ar y stôl oedd pan fyddai'n darllen y papur newydd. Hyn a wnâi weithiau am hanner diwrnod. Da gan ei dad fuasai gweled Jones yn cydio yn ei grefft nes dyfod rhywbeth gwell, ond er hynny difyr oedd ganddo glywed Jones yn darllen hanes mwrdradau a lladradau o'r papur newydd. Yr oedd diffyg tuedd Jones at waith yn cadarnhau syniad yr hen ŵr ei dad na fwriadwyd Jones i weithio "ond a'i ben." Bu cyd-oddefiad ei dad â dieithrwch Jones i bob caledwaith yn fantais fawr i'w " ddynol natur" ymddatblygu ar raddfa helaeth, heb yr arwydd lleiaf ynddi o grebachdod, a buan yr edrychid arno fel siampl ragorol o'r hil. I ddangos nad oedd yn tueddu at ddiogi nac heb ymwybod â'i nerth, nid anewyllysgar fyddai Jones, ar adegau neilltuol, i gario llwyth o lo i dy gŵr bonheddig, neu i ddadlwytho gwagenaid o flawd i rai o'r siopwyr, ac ni ddisgwyliai un amser fwy na swllt am ei drafferth. Ac wedi cyflawni'r gorchwyl, i ddangos ymhellach nad oedd ef yn ariangar, âi Jones yn syth i'r Brown Cow i wacáu hanner peintiau hyd y parhai'r swllt, ac os digwyddai fod yn y Brown Cow angen troi dyn afreolus a thrystfawr i'r heol, gwnâi Jones hynny hefyd am gydnabyddiaeth isel o geiniog a dimai—neu yn hytrach eu gwerth mewn cwrw, oblegid nid oedd ef yn gofalu am bres. Ac er bod Jones yn fab i grydd, nid oedd dim balchder na ffroenuchelder yn perthyn i'w gymeriad. I brofi hyn, ni ddiystyrai ddal pen ceffyl y ffarmwr mwyaf distadl, er na allai ddisgwyl am ei wasanaeth—"yn wyneb sefyllfa isel amaethyddiaeth "—fwy na cheiniog yn dâl.
Amlygodd Jones yn fore fel hyn rinweddau dinesydd defnyddiol. Yn gymaint a'i fod yn ysgolhaig, gweithredai Jones fel dirprwywr a rhaglaw i'r criwr pan ddigwyddai'r swyddog hwnnw fod oddi cartref neu'n afiach. Ac mor rhagorol y gwnâi'r gwaith fel yr anogwyd ef yn daer gan amryw wŷr dylanwadol i gymryd y busnes hwnnw ar ei wadnau ei hun. Pwyswyd mor drwm ar Jones un tro fel na allai ar ôl dwys ystyriaeth, droi clust fyddar at gais ei gyd—drefwyr heb fod yn euog o anfoesgarwch a dibristod o'u syniadau da amdano. Cydsyniodd. Ond wedi ail ystyried, gwelodd fod yr anturiaeth yn golygu suddo hyn a hyn o arian yn y busnes. Canfu y byddai raid iddo gael cloch, a honno yn un soniarus, a gostiai, o leiaf, wyth swllt. Gwyddai pawb nad oedd ef wedi bod yn ŵr ariangar, na hyd yn oed yn neilltuol o ddarbodus. Yr oedd Jones, fel y dywedwyd, yn ysgolhaig, a gwnaeth apêl ysgrifenedig at ei gymhellwyr am danysgrifiadau. Ni bu ei apêl yn ofer; ond wedi iddo hel saith swllt—trawyd ef gan ei gydwybod. A oedd ef yn mynd i ddisodli'r criwr cydnabyddedig, oedd yn ŵr priod ac amryw blant bach ganddo? A oedd ef am gymryd ei fwyd oddi ar ei blât? "Na," ebe Jones, " nid y fi ydi'r dyn i 'neud peth felly," ac aeth yn syth i'r Brown Cow—rhoddodd lyfr yr apêl yn y tân a'r saith swllt mewn cylchrediad masnachol, ac aeth adref gyda chydwybod dawel.
Dywedai rhai mai i'w dueddiadau astronomyddol y gellid priodoli'r arfer oedd gan Jones i aros allan yn hwyr y nos. Ac yr oedd уг arferiad hwn wedi mynd yn fath o ail natur ynddo, fel na allai ymryddhau oddi wrtho hyd yn oed ar nosweithiau tywyll pryd na byddai sêr na lloer yn y golwg. Credai eraill a dybiai eu bod yn adnabod Jones yn dda, mai ei ofal am eiddo ei gymdogion a'i cadwai allan hyd oriau mân y bore, a'i fod fel gwir gymwynaswr i gymdeithas yn rhoddi ei wasanaeth yn rhad ac am ddim i geisio glanhau'r gymdogaeth oddi wrth garn-lladron oedd yn prowla yn y tywyllwch. Ni chymerai Jones y credyd hwn iddo ef ei hun, oblegid nid oedd un amser yn gwneud bost o'i wasanaeth ewyllysgar. Ar yr un pryd mae'n rhaid nad oedd ei gymdogion mwyaf cefnog heb ystyried ei wyliadwriaethau oblegid, er esiampl, ni fyddai Jones un amser yn brin o gwningen, neu hwyaden dew i'w gwerthu am bris isel i'w gyfeillion—pethau a roddid iddo, yn ddiamau, gan ŵr y Plas am y gwasanaeth a grybwyllwyd. Ar adeg etholiad profai Jones ei hun yn ŵr defnyddiol iawn fel arweinydd y bobl, ac os digwyddai mewn cyfarfod cyhoeddus fod rhyw un yn aflonyddu ac yn gwrthod cymryd ei argyhoeddi gan resymau teg, a thybied o'r blaid arall mai allan oedd y lle gorau i'r aflonyddwr, nid oedd eisiau ond rhoi awgrym cil llygad i Jones, a byddai'r gorchwyl wedi ei gyflawni.
Wedi hir gloffi, tybiodd Jones un diwrnod ei fod yn canfod yn eglur lwybr y bywyd a fwriadwyd iddo. Yr oedd bys Rhagluniaeth yn amlwg yn y peth, ac ni phetrusodd yn hwy. Ymdaflodd â'i holl enaid i fasnach—hynny yw—i werthu burum Germanaidd. Ond buan y canfu mai gwell fuasai iddo wrando ar gyngor a gawsai gan ei dad, a rhoddi mwy o ystyriaeth cyn ymgymryd â'r fasnach. Yr oedd Jones wedi cwbl esgeuluso ystyried un wedd ar y fasnach furum—sef mai yn y bore y byddai eisiau burum, tra mai mwy dewisol ganddo ef ei hun a fuasai trin y drafnidiaeth gyda'r nos. Teimlai Jones nad oedd y fasnach ac yntau yn cylymu â'i gilydd yn dda. Heblaw hyn, er bod y nwydd a werthai, o dan amgylchiadau ffafriol, yn cynhyrchu codiad, ni allai Jones obeithio am godiad iddo ef ei hun. Rhoddodd Jones y fasnach heibio. Daeth i ddeall nad oedd neb yn gweithio dan y Llywodraeth yn arfer dechrau ar eu gorchwyl yn gynnar ar y dydd, a gwelodd y byddai raid iddo yntau yn y dyfodol droi ei lygaid i gyfeiriad y Llywodraeth. I dorri'r stori'n fer, yr ystyriaeth hon a barodd i Jones, yn y man, fynd yn blismon, ac yr wyf yn meddwl y cydnebydd pawb a adwaenai Jones ei fod wedi ei dorri allan i'r gwaith. Yn y lle cyntaf yr oedd yn ddwy lath a dwy fodfedd yn nhraed ei sanau, a chyn sythed â phost llidiart. Yr oedd ei ysgwyddau yn llydain ac ysgwâr, a'i frest yn taflu allan fel ceiliog. Mor gadarn a nerthol oedd fel yr oedd yn gallu hepgor cario staff a handcuffs. Ffaith adnabyddus oedd ei fod un tro, wedi cymryd y straffwr mwyaf yn y dref i'r carchar wrth ei law. Pan ddangosai'r straffwr wrthwynebiad, gwasgai Jones ei law nes bod y dyn yn gweiddi fel porchell, a chlywais y dyn ei hun yn dweud ar ôl hynny mai gwell fuasai ganddo roi ei law dan olwyn gwagen goed na'i rhoi yn llaw Jones.
Gwelir oddi wrth y byr nodion hyn fod Jones, o ran corff, wedi ei gymhwyso gan natur i fod yn blismon, ac y mae y darllenydd eisoes, mi gredaf, wedi tynnu ei gasgliadau ei hun beth ydoedd o ran galluoedd ei feddwl. Yr oedd ei fynwes yn ystordy o gyfrinachau, a'r cwbl dan glo. Oherwydd hyn yr oedd Jones yn boblogaidd iawn, yn enwedig ymhlith y rhai a ddylai ei ofni fwyaf. Nid oedd ganddo bleser mewn dinoethi gwendidau pobl. Er enghraifft, os byddai tuedd mewn rhyw ŵr ieuanc, a fyddai o deulu parchus, at ryw ddrygioni penodol, cadwai Jones ei lygad arno nes ei ddal ar y weithred, ac yna, wedi bygwth yn enbyd achwyn arno wrth ei rieni, gostyngai Jones ei lais a siaradai yn ddifrifol a chyfrin—achol—rhoddai'r gŵr ieuanc ei law yn ei boced—ond, na, ni fynnai Jones dderbyn dim, ar un cyfrif, nes ei orfodi.
Ond gyda throseddwyr nad oedd ganddynt gymeriad i'w golli, na theulu na pherthynas i deimlo oddi wrth y dinoethiad, ni ddangosai Jones unrhyw drugaredd, ond bwriai hwynt i garchar, a dygai hwynt o flaen yr ustusiaid yn ddiarbed, a mynych y llongyfarchwyd ef gan yr ynadon am gyflawni ei ddyletswydd mor drylwyr a di-dderbyn-wyneb. Yr oedd y gymdogaeth oedd dan ofal Jones yn lled rydd a glân ar y cyfan oddi wrth y mân ladradau y clywir amdanynt yn rhy fynych mewn cymdogaethau eraill, a phan ddigwyddai lladrad ar awr neilltuol ar y nos, gallai Jones dystio ei fod ef yn y fan honno ychydig funudau cyn i'r lladrad ddigwydd (yr hyn fyddai'n ffaith), ac felly na ellid priodoli'r lladrad i'w ddieithrwch ef i'r gymdogaeth. Cof gennyf i Jones, ar fwy nag un achlysur, alw sylw y cyhoedd at y perygl i ddyn feddwi nes ei fod "yn farw feddw," fel y dywedir, oblegid ei brofiad ef yn ddieithriad oedd pan gaffai ddyn yn y cyflwr gresynus hwnnw, fod ei logellau yn wag, yr hyn, meddai Jones, oedd yn dangos yn eglur fod y dyn wedi ei ysbeilio gan rywun neu'i gilydd, canys nid oedd un rheswm mewn dweud bod pob meddwyn wedi gwario pob dimai.
Y noswaith y galwyd Jones i Siop y Groes yr oedd ei ddyletswyddau i ddibennu am bedwar o'r gloch y bore, ond gan ei fod ef yn tybio mai buddiol fuasai iddo gael ymgom gyda Mr. Enoc Huws yn gynnar ar y diwrnod, ni thybiodd yn werth y drafferth iddo fyned i'w wely nes iddo'n gyntaf gael gweled Enoc. Synfyfyriodd lawer am yr hyn a welodd ac a glywodd yn Siop y Groes y noson honno, a chredai y gallai ei wasanaeth fod o ddefnydd i'r pleidiau. Adwaenai Enoc Huws yn ddaadwaenai ef fel un o'r dynion diniweitiaf a phuraf ei gymeriad a welodd erioed. Credai yn sicr ei fod yn analluog i gyflawni dim oedd ddianrhydeddus, ac ni allai ddyfalu'r rheswm am yr hyn a welsai ac a glywsai, ac ni allai orffwyso nes ei wneud ei hun yn gyfarwydd â'r holl ddirgelwch. Yr oedd dirgelwch yn beth na allai Jones ei oddef.
Er na chysgodd Enoc winciad y noson honno, arhosodd yn ei ystafell wely heb leihau dim gwerth sôn amdano ar y baricâd nes clywed Marged yn mynd i lawr y grisiau. Yna symudodd yr atalgaer mor ddistaw ag y medrai. Wedi ymolchi, pan aeth at y drych ar fedr cribo ei wallt, dychrynodd wrth yr olwg oedd ar ei wyneb. Yr oedd yn sicr ei fod yn edrych ddeng mlynedd yn hŷn nag ydoedd y dydd cynt. Ond gwaeth na hynny, yr oedd clais du dan ei ddau lygad, effaith y dyrnod a gawsai gan Marged. Yr oedd poenau enaid Enoc wedi bod mor dost ar hyd y nos nes peri iddo gwbl anghofio'r dyrnod hyd y funud yr edrychodd yn y drych. Dygodd hyn, am y canfed tro, holl amgylchiadau'r noson i'w feddwl. Pa fodd y gallai ddangos ei wyneb i neb? Suddodd ei ysbryd yn is nag ydoedd eisoes, os oedd hynny yn bosibl. Wedi cerdded ôl a blaen hyd yr ystafell am ysbaid, a phendroni nid ychydig, gwelodd Enoc na allai wneud dim oedd well na mynd i lawr y grisiau—syrthio ar ei fai o flaen Marged—siarad yn deg â hi—addo popeth iddi (ond ei phriodi) er mwyn ei thawelu a chael amser iddo ef ei hun i hel ei bethau—eu gwerthu— a gadael y wlad. Yr oedd yn glamp o orchwyl, ond rhaid oedd ei wneud, ac i lawr ag ef. Pan gyrhaeddodd waelod y grisiau llescaodd ei galon, ac yn lle troi i diriogaeth Marged, sef y gegin, trodd i'r parlwr, a phan oedd yn codi llen y ffenestr, y gŵr cyntaf a welodd ar yr heol oedd Jones y Plismon. Pan godir llen ffenestr, y peth mwyaf naturiol i ddyn fydd yn digwydd myned heibio ar y pryd fydd edrych i'r cyfeiriad hwnnw. Felly y gwnaeth Jones. Rhoddodd Enoc nod arno, ystyr yr hwn oedd—" Bore da, Mr. Jones." Camgymerodd Jones y nod a rhoddodd iddo yr ystyr—" Hwdiwch," a chyflymodd at y drws. Gwelodd Enoc fod Jones wedi tybied ei fod yn ei alw. Agorodd Enoc y drws. "Oeddech chi'n galw, Mr. Huws?" gofynnai Jones.
Nac oeddwn," ebe Enoc, "ond dowch i mewn." Aeth y ddau i'r parlwr a chaeodd Enoc y drws.