Rhamant Bywyd Lloyd George/Dylanwadau Boreu Oes

← Y Dyn a'i Nodweddion

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

Y Cenedlaetholwr →

PENOD II.

DYLANWADAU BOREU OES.

PENDERFYNWYD cwrs bywyd Mr. Lloyd George gan amgylchfyd ei febyd. Mab y pentref Cymreig yw—er iddo gael ei eni yn Lloegr (Manchester). Yn ol naturiaeth yn fab ysgolfeistr y pentref; drwy fabwysiad yn fab crydd y pentref; mewn credo wleidyddol yn fab cenedlaetholwr y pentref; o ran ei ddaliadau crefyddol yn blentyn y symlaf o gapeli'r pentref; yn mhob dim hanfodol i'w dyfiant a ffurfiad ei gymeriad, cynyrch y pentref Cymreig yw y gwladweinydd byd-enwog; ond y pentref a fu erioed yn asgwrn cefn gallu Prydain Fawr ar for a thir, mewn llys ac mewn dysg; a'r pentref sydd heddyw yn gyru'r gwaed bywiol yn ffrwd gynes drwy wythienau Ymneillduaeth Cymru, Y boreuaf o'r dylanwadau a luniasant gwrs dyfodol ei fywyd, oedd eiddo'r fam—y fam a anwylwyd ganddo hyd ei bedd, y fam a wnaed yn weddw pan nad oedd ef ond tair blwydd oed, y fam a brofwyd mor llym ac a fendithiwyd mor helaeth. Ceid yn Mrs. George holl geinder delfrydol cymeriad mam dda, fel hefyd y cafodd ei gwr hi yn ymgeledd gymwys dros gyfnod byr ond hapus eu bywyd priodasol. Yr oedd hi yn un o'r cymeriadau prydferth, ond prin hyny fedrant amgylchu eu hunain ag awyrgylch ffydd a gobaith, a naws dewrder a chymwynasgarwch, gan feddu ysbrydoliaeth a gymellai i ddaioni bawb a ddeuent i'w chyfrinach agos. Dyma ddarluniad o honi gan gyfaill mynwesol iddi hi a'i phriod:—

"Mor siriol, mor loew, mor beraroglus oedd ei chymeriad, heb fyth gwmwl ar ei gwedd, ond bob amser yn rhadlon rasusol! Yr oedd yn meddu hefyd y math hwnw o goethder, yr hwn gyda gras Duw mor amlwg yn ei chalon, a'i gwisgai megys a rhod santaidd i'w hamgylchu, gan ddylanwadu ar bawb a fwynhaent y fraint o'i chyfeillach. Nefoedd yn wir oedd byw yn ei chwmni."

Collodd ei phriod yn sydyn, ar ol wythnos fer o selni, gan adael i'w gofal ddau blentyn amddifad, a thrydydd plentyn, William, a aned yn mhen ychydig amser wedi claddu'r tad. Dychwelodd hithau a'i phlant amddifaid. i'w hen gartref yn mhentref tawel Llanystumdwy. Profwyd nerth ei chymeriad yn llym yn nhymor hir ei gweddwdod, ond daeth drwy'r prawf megys aur wedi ei buro drwy dan. Ac eto mor dawel a diymhongar, mor wylaidd a hunanymwadol ydoedd yn ei holl weithredoedd, fel nad oes ond ychydig o'i chyfeillion agosaf a wyr hyd y dydd heddyw am yr ysbryd dewr a arddangoswyd gan y fam Gristionogol goeth hon wrth ddwyn ei phlant amddifaid i fyny ar hyd llwybrau cyfiawnder ac yn ofn yr Arglwydd.

Nid yw stori boreu oes Lloyd George erioed wedi cael ei hadrodd, ac nis gellir yma ond awgrymu y darlun. Pan ddelo'r amser i hyny, ac y gellir adrodd y stori yn rhydd ac yn llawn, ceir engraifft arall o wiredd y gair mai "y llaw sy'n siglo'r cryd sydd hefyd yn llywio'r byd."

Llanwyd lle y tad, William George, gan Richard Lloyd, ewythr Lloyd George, brawd ei fam. Gydag ef y cartrefodd y weddw a'i thri phlentyn amddifad, a gyda hwynt y rhanodd yntau ei holl dda. Ni bu ramant prydferthach erioed na rhamant hunan—aberth Richard Lloyd ar ran ei chwaer a'i phlant bach. Er mai dim ond crydd y pentref ydoedd, eto yr oedd yn un o'r eneidiau ysbrydoledig hyny geir weithiau yn llunio ffawd cenedl gyfan. Gweiniai Richard Lloyd i angenion ysbrydol "Eglwys y Dysgyblion," sect fechan o Fedyddwyr, yn y pentref. Gwelir dylanwad bendithiol y gwr Duw hwn ar holl fywyd Lloyd George o'i febyd hyd o leiaf y dydd yr aeth i Gabinet Prydain Fawr. Cydgasglwyd megys yn Richard Lloyd holl ragoriaethau llinach hir o wladwyr Cymreig. Nerth corfforol, yni meddyliol, cywirdeb moesol, gwelediad ysbrydol, ymwybyddiaeth feunyddiol o bresenoldeb a dylanwadau y byd anweledig a'r pethau hyn oll yn bur, ac heb erioed eu hanmharu gan ruthr a gwanc y byd am safle a chyfoeth. Yn y pethau hyn preswyliai Richard Lloyd ar wastadlawr uwch na'r byd o'i amgylch. Ni fedr neb sylweddoli yn llawn gymaint a olygai cyfathrach agos a beunyddiol a gwr mor dda i'r plentyn. pan yn tyfu yn ddyn. Dyma ddywed Mr. Lloyd George ei hun am lwyr ymgyflwyniad ei ewythr i'r teulu bach:—

"Ni phriododd fy ewythr erioed. Ymgymerodd a magu, a meithrin, ac addysgu plant ei chwaer fel dyledswydd santaidd oruchaf. I gyflawni y ddyledswydd hono yr ymgyflwynodd ei fywyd, ei amser, ei nerth, a'i eiddo oll."

Er mwyn cynorthwyo'r plant yn eu gwersi ysgol, rhaid oedd i Richard Lloyd astudio ac addysgu ei hun. Efe a arweiniodd y bachgenyn Dafydd Lloyd George gerfydd ei law i'r Cysegr, efe a'i dysgodd i ddarllen ac i garu'r Beibl, efe a'i cyfarwyddodd yn ei wersi; a phan y dechreuodd y llanc Dafydd astudio'r gyfraith, rhaid oedd i'r ewythr yn nghyntaf droedio llwybrau disathr y ddysgeidiaeth hono ei hun er mwyn eu gwneyd yn rhwyddach i'r nai a garai i'w teithio.

Ni welais yn fy mywyd gymeriad mwy pur, mwy prydferth, nag eiddo Richard Lloyd. Yn ei gwmni y sylweddolais beth yw cymdeithas sant. Adlewyrcha ei wyneb rhychiog oleuni dysgleirdeb Mynydd y Gweddnewidiad. Nid yw chwarter canrif o gyfeillgarwch. agos ag ef ond wedi dyfnhau fy edmygedd o hono dwyshau fy mharchedigaeth iddo. Pa beth ynte rhaid fod dylanwad cymeriad mor gryf, gyda'i symlrwydd calon a gloewder ei ysbryd, ar feddwl tyner y plentyn, y bachgenyn, a'r llanc oedd yn ddyledus iddo am bob dim ar a feddai?

Fel y tyfodd y bachgen Samuel yn nhy Eli, felly y tyfodd David Lloyd George yn nhy ei ewythr, Richard Lloyd. Yn wir, bu yn mron iddo, fel Samuel, ddylyn. ei athraw yn yr alwedigaeth santaidd. Bu yn pregethu droion pan yn wr ieuanc. Oni bae fod galwad y Bobl wedi profi yn gryfach na galwad y Pwlpud, buasai Cymru wedi cynyrchu George Whitfield arall yn lle Lloyd George! Mor wahanol yn hyn ydoedd i'r Cymro mawr arall hwnw, y Parch. Hugh Price Hughes, i'r hwn yr ymdebyga Lloyd George mewn yni, areithyddiaeth, a chyneddfau meddyliol. Pan ddewisodd Hugh Price Hughes y pwlpud fel maes ei lafur, dywedodd yr hen Gristion gloew hwnw, ei dad, wrtho: "Da machgen i! Gwell fyddai genyf dy weled yn bregethwr Wesley, na dy weled yn Arglwydd Gangellydd Prydain. Fawr!"

Temtir fi i ddarlunio bywyd y cartref hwnw, ei brydferthwch, ei gynildeb, ei awyrgylch o lafur a chrefydd, ond rhaid boddloni ar un o'r brasddarluniau goleu hyny a dynir weithiau gan bwyntil cyflym Lloyd George ei hun. Dywed ef am ddyddiau ei febyd:—

"Ambell waith y profem gig ffres. Yr wyf yn cofio yn dda mai yr ameuthyn mwyaf genym ni fel plant oedd cael o honom bob un haner wy i frecwast boreu Sul."

Difetha'r darlun a fyddai ychwanegu llinell ato. Cyflea fyd o feddwl. Edrycher arno gan ddal bywyd moethus Llys y Brenin o'r tu ol iddo, a gwelir y gagendor ofnadwy rhwng byd y plentyn tlawd a byd y gwladweinydd mawr.

Heb feiddio o honom ysbio i gysegr santeiddiolaf ei fywyd boreuol, gellir dweyd fod y golofn uchel ar ben yr hon y saif Lloyd George heddyw yn ngwydd y byd, a'i sail a'i sylfaen yn hunan—ymwadiad ac yn hunanaberth eraill er ei fwyn. Ni freintiwyd neb erioed yn fwy nag ef yn ei gysylltiadau teuluaidd, nac mewn cyfeillion teyrngar. Gofalodd ei ewythr na chaffai byth weled eisieu tad; yn ngwyliadwriaethau tywyll y nos cynlluniai ei fam weddw ar gyfer y dydd goleu a dysglaer yn yr hwn yr oedd ei mab i ymddadblygu mewn llawenydd ac anrhydedd. Ond heblaw y rhai hyn yr oedd iddo frawd, yr hwn a gadwynodd ei hun wrth y ddesc yn y swyddfa modd y caffai Dafydd ei frawd well cyfle i ymddangos yn deilwng yn nysgleirdeb bywyd cyhoeddus; bu iddo chwaer a chwareuodd ran y "fam fach" iddo am flynyddoedd; mae iddo wraig dyner a gymer ar ei hysgwyddau ei hun faich ei dreialon cyfrin, gan ei alluogi yntau yn well i ddwyn baich anrhydedd y byd; ie, a'r cyfeillion a wnaethant benyd am ei bechodau ef, modd y medrai'r achos a gerid ganddynt hwy ac yntau lwyddo yn well. Bu i'r rhai hyn oll eu rhan a'u cyfran yn ngwneuthuriad y Lloyd George a adwaenir gan y byd heddyw.

Gwr tra gwahanol i Richard Lloyd oedd Michael D. Jones, y Bala, tadmaeth gwleidyddol Lloyd George. Ysid enaid Michael Jones gan ei ymwybyddiaeth o ddyoddefiadau ffermwyr Cymru. Gwr milwraidd ei ysbryd, yn llosgi gan sel gor-werinol ei syniadau a chenedlaethol ei ddyheadau, yn meddu ysbryd a gafaelusrwydd y targi a medr a dewrder penaeth haid of bleidgarwyr ydoedd; ymddangosai Michael Jones i dirfeddianwyr Cymru a'u cynffonwyr fel ymgorfforiad byw o bob peth oedd iddynt hwy yn ddychryn yn Ymneillduaeth werinol Cymru ei oes. Efe oedd y ffigiwr mawr amlwg yn ngwrthryfel gwleidyddol cyntaf gwladwyr Cymru. Taniwyd enaid y bachgenyn Lloyd George gan y gwron, a disgynodd mantell Michael Jones ar Lloyd George, yr hwn wedi hyny a bregethodd efengyl yr apostol mawr o'r Bala, diwygio Deddfau'r Tir, i'r cenedloedd Seisnig, ac a gorfforodd rai o egwyddorion sylfaenol yr efengyl hono yn ei Gyllideb

MR. WILLIAM GEORGE, TAD MR. LLOYD GEORGE

(Ar y dde.)

Fawr. Cydnebydd Mr. Lloyd George ei hun Michael Jones fel ei dad yn y ffydd wleidyddol, ac i'r athraw o'r Bala y mae Bwrdeisdrefi Arfon yn ddyledus am eu haelod, a Phrydain am ei gwladweinydd enwog. Fel y darfu i'r proffwyd Samuel nodi allan Ddafydd arall o blith ei frodyr fel eneiniog yr Arglwydd i lywodraethu dros Israel, ac i'w gwaredu oddiwrth ormes y Philistiaid, felly nododd Michael Jones y Dafydd hwn fel gwr wedi ei gyfaddasu gan Dduw i arwain cenedl y Cymry o'u caethiwed. "Dyma," ebe Michael Jones rai blynyddoedd cyn dewis Lloyd George i'r Senedd, "y gwr i Fwrdeisdrefi Arfon. Efe a ordeiniwyd i fod yn arweinydd Cymru yn Senedd Prydain." Ac ni bu proffwyd mwy ysbrydoledig erioed.

Er's cenedlaethau mae Bethel y pentref yn Nghymru wedi llywio a lliwio bywyd y genedl. Yn ddiameu ffurfiodd, a lluniodd, a chyd-dymerodd holl gymeriad y plentyn, a'r bachgen, a'r llanc David Lloyd George. Yn ol arferiad teuluoedd Ymneillduol Cymru mynychai ty Richard Lloyd y Cysegr yn rheolaidd deirgwaith ar y Sul. Yn y capel bychan hwnw o dan weinidogaeth ei ewythr, gwelai y bachgen bob peth goreu Ymneillduaeth Cymru wedi ei fan-ddarlunio ger bron ei lygaid. Llaw ei ewythr a'i harweiniai yn blentyn bychan o'r cartref syml i'r capel oedd mor syml a'r cartref. Nid oedd yno nag adeilad gwych, na defodaeth rwysgfawr, nac offeiriadaeth mewn gwisgoedd gwynion. Syml yw y gwasanaeth Ymneillduol yn mhob capel Cymreig, ond symlach fyth y gwasanaeth lle y gweinidogaethai Richard Lloyd. Myn enwadau eraill, ac hyd yn nod sectau eraill yn yr un enwad, weinidog wedi ei godi mewn coleg, yn aml wedi graddio yn y Brifysgol bob amser yn ordeiniedig, ac yn derbyn cyflog fel bugail arosol, ac yn gweithredu mwy neu lai o awdurdod dros y frawdoliaeth corfforedig yn yr eglwys. Ond nid felly "Dysgyblion Crist," fel y galwai y praidd bychan hwn eu hunain. Ni chydnabyddir ganddynt wahaniaeth rhwng aelod a gweinidog. Brodyr ydynt oll, pawb yn gydstad, pawb yn mwynhau yr un breintiau, cymundeb o Gristionogion cyntefig mewn gwirionedd. Yn yr eglwys fechan hono yr oedd yr holl aelodau yn ddiwahaniaeth yn cael eu cyfrif "megys meini bywiol, wedi eu hadeiladu yn dy ysbrydol, yn offeiriadaeth santaidd, i offrymu aberthau ysbrydol, cymeradwy gan Dduw trwy Iesu. Grist." Nid oedd y ffaith fod Richard Lloyd yn cyflawnu dyledswyddau yr offeiriadaeth santaidd, gan offrymu o wythnos i wythnos yr aberthau ysbrydol yn y cysegr bychan hwnw, yn rhoddi iddo nac awdurdod na braint ar ni fwynheid gan bob aelod arall; a'r unig dal a gaffai oedd parch gwirfoddol ei gyd-ddysgyblion, ac edmygedd cyffredinol ei gymydogion. Iddynt hwy oll yr oedd offeiriadaeth Richard Lloyd mor wirioneddol, a'r parch a delid iddo mewn canlyniad mor ddwfn, a phe y gwisgai feitr Esgob neu het goch Cardinal. Defnyddid dysgyblaeth Biwritanaidd lem yno. Deuai cadwraeth y Sabboth, mynychu moddion gras, darllen y Beibl ac ufuddhau i'w gyfarwyddiadau, megys yn ail natur i'r aelodau. O dan y cyfryw ddysgyblaeth y dadblygodd y plentyn i fod yn fachgenyn, a'r bachgenyn i fod yn llanc, ac a gynyddodd yn yr ysbryd yr hyn a nodweddai ddysgeidiaeth yr eglwys hono, "Hyfforddia blentyn yn mhen ei ffordd" oedd arwyddair y bobl yn mhlith y rhai y bwriwyd ei goelbren. Yr oedd yn fwy hyddysg yn ei Feibl nag ydoedd yn ei lyfr ysgol. Yr oedd geiriau a brawddegau'r Ysgrythyr bob. amser ar ei dafod, a chlywir hwynt yn aml hyd y dydd heddyw yn ei areithiau cyhoeddus ar y llwyfan ac yn Nhy'r Cyffredin.

Ond nid oedd holl ddylanwadau boreu oes yn ddaionus; ceir rhai o honynt yn wenwynig. Cyfnod gormes i'r werin ydoedd; dyoddefent anfanteision mewn addysg, cymdeithas, crefydd a gwleidyddiaeth; a dylanwadodd hyn lawer ar ei fywyd cyhoeddus.

Prin iawn oedd manteision addysg ieuenctyd y dosbarth y perthynai ef iddo. Daeth Deddf Addysg 1870 i weithrediad yn fuan wedi iddo ddechreu mynd i'r ysgol ond yr unig ysgol o fewn cyraedd iddo oedd Ysgol yr Eglwys, awdurdodau yr hon a'i cyfrifent ef megys yr ethnig a'r publican o herwydd heresi ei Ymneillduaeth. Nid oedd modd i rieni tlawd roi addysg ganolradd i'w plant. Ni cheid addysg Prif Ysgol ond yn Rhydychain a Chaergrawnt—a phell iawn oedd y ddau le hyn o'i gyraedd ef a'i fath. Felly cyfyngwyd cwrs addysg Lloyd George i'r hyn a gafodd yn ysgol fach y pentref, lle hefyd yr arweiniodd efe wrthryfel mawr er mwyn cydwybod. Ei High School oedd siop y crydd—ac ni adeiladwyd cryfach cymeriadau erioed gan Dr. Arnold, meistr enwog Rugby, nag a wnaeth Richard Lloyd y crydd yn mhentref bach Llanystumdwy. Ni bu ar Lloyd George erioed gywilydd cydnabod prinder yr addysg a gafodd. Ebe fe:—

"Anniolchgar iawn fuaswn pe na ddywedwn yn groew nad oes arnaf ddyled i'r Brifysgol. Nid oes arnaf ddyled ychwaith i'r Ysgolion Canolradd. I'r capel bach yn y pentref yr wyf yn ddyledus am yr oll."

Ond erbyn hyn mae Prifysgolion Cymru a Rhydychain wedi rhoddi iddo urddau anrhydeddus yn mysg dysgedigion byd—gan gydnabod o honynt felly y geill ysgol fach y pentre, a'r capel gwledig syml, os manteisir ar eu cyfleusderau gan dalent naturiol y Cymro, gynyrchu aur teilwng i ddwyn nod arian bathol byd dysgeidiaeth.

Dyoddefodd hefyd yn ei berson ei hun, tra yn blentyn ac yn llanc, holl anfanteision Ymneillduwyr y cyfnod, a gwingodd yntau yn erbyn y symbylau, er mai caled oedd hyn. Er yn gyfoethog mewn profiad ysbrydol, tlodion fel rheol oedd Ymneillduwyr yr oes yn nghyfrif y byd. Gwelai Lloyd George ei ewythr, yr hwn a berchid gan y werin, yn cael ei ddirmygu gan y gwyr mawr. Gwelai yr enwadau Ymneillduol yn trethu eu hunain i gynal eu gweinidogion, ac yn gorfod talu degwm a threth eglwys at gynal Eglwys y cyfoethog er na thywyllent byth mo'i drws, ac er na alwent am wasanaeth ei chlerigwyr. Ni fedrai hyd yn nod fwynhau breintiau addysg ysgol y pentref, heb wadu o hono yn ei wersi yno yr egwyddorion oeddent o'i fabandod wedi tyfu i fod yn rhan o hono ef ei hun. Ymwybyddiaeth o hyn a'i cymellodd tra eto yn fachgenyn yn yr ysgol i arwain ei gyd-sgoleigion mewn dau wrthryfel, gan lwyddo o hono drwyddynt i ddileu prawflwon enwadol yn ysgol y pentref.

Mae'r ddau ddygwyddiad yn nodweddiadol o'i gymeriad, ac yn hanesyddol bwysig, ac felly yn haeddu cael eu gosod yma ar gof a chadw. Am un o'r ddau ddygwyddiad cefais yr hanes yn bersonol gan un o'i ganlynwyr yn y gwrthryfel, canys anhawdd yw cael gan Mr. Lloyd George ei hun i adrodd helyntion ei fachgendod gwyllt. Mae y ffeithiau a nodir isod yn rhai na chyhoeddwyd erioed o'r blaen mo honynt.

Arferid yn y dyddiau gynt gymeryd holl blant yr ysgol yn orymdaith ddefosiynol i'r Eglwys ar Ddydd Mercher y Lludw. Teimlai David Lloyd George nad gweddus i ddeiliaid y capeli, er mai plant oeddent, fyned felly i blygu glin yn nhy Ramon Esgobyddiaeth. Trefnodd gyda nifer o fechgyn yn ei ddosbarth i ffoi o'r orymdaith pan yn agoshau at yr Eglwys. Ymgymerodd ef a rhoi'r arwydd ei hun. Felly, pan yn troi congl ar y ffordd i'r Eglwys, cododd waedd sydyn: "Rwan, lads!" a ffwrdd ag ef fel ewig tua'r goedwig gyfagos. Dylynwyd ef gan ei gydwrthryfelwyr. Taflwyd yr orymdaith i annhrefn. Ceisiodd rhai o'r athrawon redeg ar ol y bechgyn i'w cael yn ol. Ond yr oedd Dafydd bach wedi dewis ei le a'i adeg yn rhy dda. Yn y goedwig yr oeddent yn ddyogel. Felly, tra yr aeth gweddill bach yr orymdaith yn mlaen i'r Eglwys, treuliodd y gwrthryfelwyr bychain foreu braf yn y goedwig.

Eto, daeth arnynt yn nghanol eu mwynhad yr hyn a ddywedai'r offeiriad oedd yn farn Duw arnynt am eu pechod rhyfygus. Yr oedd Lloyd George yn arfer bod yn arweinydd yn mhob direidi plant y pentref. Wedi gweled yr orymdaith yn diflanu yn mhorth yr Eglwys, penderfynodd y bechgyn dreulio awr y gwasanaeth mewn chwareu "Follow my leader." Yn y chwareu hwn dysgwylir i bob aelod o'r cwmni ddylyn yr arweinydd i ba le bynag yr a, a gwneuthur hefyd bob. peth a wna yntau. Wedi dod at fan yn y goedwig lle tyfai'r coed yn agos i'w gilydd, ac y plethai eu cangenau y naill yn y llall, dringodd Dafydd Lloyd George un o'r coed, a gwnaeth ei ffordd o gangen i gangen, ac o goeden i goeden, yn mrigau'r coed am gryn bellder heb. ddisgyn i'r ddaear o gwbl. Rhaid oedd i'r bechgyn eraill oll ei ganlyn fel Indiaid Cochion ar lwybr rhyfel. Aeth pobpeth yn iawn am dipyn, ond pan yn myned ar hyd cangen gryn uchder o'r ddaear, dygwyddai fod tri o'i ganlynwyr ar yr un gangen ag ef. Bu pwysau eu cyrff, neu eu pechodau, yn rhy drwm i'r gangen; torodd hono oddi tanynt, a syrthiodd y pedwar yn bendramwnwgl i'r ddaear. Diangodd Lloyd George ei hun yn ddianaf, ond torodd un o'i ganlynwyr ei fraich, a mawr fu'r helynt i'w gael adref. Ond ni orfodwyd. plant Ymneillduwyr byth wedyn i fyned i wasanaeth yr Eglwys ar Fercher y Lludw.

Yr ail wrthryfel oedd gwrthod adrodd y Credo. Ar ddydd gwyl yr ysgol cynullai holl fawrion y plwyf i'r ysgoldy i glywed y plant yn adrodd eu gwersi. Yno y deuai y sgweier a'i deulu, yr offeiriad, ac urddasolion eraill. Edrychid ar David Lloyd George fel un o'r dysgyblion dysgleiriaf yn yr ysgol. Dechreuid y seremoniau drwy i'r dosbarth adrodd y Credo yn unllais. Ond yr oedd Lloyd George wedi trefnu gyda'r dosbarth nad agorai neb o honynt ei enau i adrodd y Credo y dwthwn hwnw. Felly dosbarth o fechgyn mud a welodd yr urddasolion pan alwyd am y Credo. "Dewch, fechgyn, dewch!" ebe'r Ysgolfeistr druan. "I believe in God the Father" i'w help, debygai. Eithr mudion oeddent oll, a llygaid Lloyd George yn fflamio rhybuddion rhag tori o neb y rheng. Yr oedd gofid yr athraw mor fawr, a pherchid ef gymaint gan y bechgyn, nes i un o'r bechgyn lleiaf godi ei lais rhwng wylo ac adrodd gan ddweyd, "I believe in God the Father"—a tharawodd yr holl ddosbarth mewn yn unllais ag ef, oddigerth yn unig Lloyd George. Y bachgen anufudd oedd William George, ei frawd. Ar ddiwedd yr ysgol galwodd Lloyd George hwynt ato, ac yn eu gwydd hwynt oll rhoddodd i'w frawd y gurfa waethaf a gafodd yn ei fywyd!

Nid oedd ymddygiad y Wladwriaeth, na'r Eglwys, na'r Ysgol, at yr Iaith Gymraeg, ychwaith, yn tueddu i enyn ynddo barch at eu hawdurdod. Carai iaith ei fam yn angerddol. Hi oedd unig gyfrwng ei gymdeithas ef yn y teulu, unig gyfrwng ei addysg Feiblaidd, unig gyfrwng ei ymarferiadau crefyddol. Yn Gymraeg yr ysgrifenai Ceiriog, ac Islwyn, a Mynyddog, eu telynegion a'u caneuon gwladgarol. Yn Gymraeg y pregethai Gwilym Hiraethog, a'i frawd Henry Rees. ac Owen Thomas, a chewri eraill pwlpud Cymru, ar glywed y rhai ni flinai byth. Mor bell ag yr oedd a fynai y bachgenyn newidiai ddau fyd pan groesai drothwy yr ysgol ddyddiol. Yr oedd ysgol y Wladwriaeth, ac Eglwys y Wladwriaeth, a swyddogaeth y Wladwriaeth, un ac oll, yn ddim amgen na chyfryngau i Seisnigeiddio Cymru. Ni fynai i'r naill na'r llall gydnabod gwahanfodaeth cenedlaethol Cymru. Mewn aml i ysgol ddyddiol, hyd yn nod yn y parthau mwyaf Cymreig, cosbid pob plentyn a feiddiai ddweyd gair of Gymraeg o fewn oriau yr ysgol.

Lle ail raddol a roddid i'r iaith Gymraeg; edrychid ar siarad Cymraeg fel nod o israddoldeb cymdeithasol. Ceid yr offeiriaid yn y plwyfi tlotaf, efallai, fel eu brodyr y gweinidogion Ymneillduol, yn pregethu yn Gymraeg; ond Saeson oedd uchelwyr yr Eglwys, a Saesneg oedd y gwasanaeth yn mhob Eglwys Gadeiriol yn Nghymru. Cymraeg a siaredid gan yr hwn oedd yn trin y tir; ond Saesneg gan y meistr tir a'i oruchwyliwr. Estynai yr un gwahaniaeth—fel ag a wnaethai gynt yn Lloegr ar ol y goresgyniad Normanaidd- i lawr i'r byd anifeilaidd. Canys tra yn Gymraeg y gorchymynid y ci defaid, yr hwn a gynorthwyai y ffermwr i dalu ei rent, ni ddeallai y cwn hela ar y rhai y gwariai y meistr tir y rhent hwnw ddim ond Saesneg. Os clywid Cymraeg weithiau yn y plas, yn y gegin y'i clywid, a byth yn yr ystafell ginio neu'r drawing room; gallai'r forwyn fach yn y gegin o bosibl siarad Cymraeg, ond nid oedd yn cydfyned ag urddas y pentrulliad i wneuthur hyny. Tarawodd Esgob Llanelwy yr hoel ar ei phen pan ddywedodd mai "Iaith y bara haidd yw'r Gymraeg; Saesneg yw iaith y bara gwyn."

Dyna amgylchfyd ieithyddol Lloyd George pan yn fachgen. Ond, fel y gwrthryfelodd y Saeson ganrifoedd yn ol yn erbyn iau iaith y Norman yn eu gwlad, ac y mynasant gael Saesneg yn lle'r Ffrancaeg i'r Llys, i'r Eglwys, ac i'r Ysgol, felly y dechreuodd yr ysbryd. Cymreig gynyrfu yn nghalon y llanc Lloyd George. Chwareuodd ef a'i frawd ran flaenllaw yn y mudiad i sicrhau hawl y Cymro i roi tystiolaeth yn Gymraeg yn y llys gwladol. Pan ddaeth fy nghefnder, y diweddar Barch, Daniel Thomas, M. A., Wymore, Neb., ar daith i Gymru rai blynyddoedd yn ol, aethym ag ef i weled Llys Barn yn Nghymru. Tarawyd ef a syndod i weled y tystion a'r cyfreithwyr, a'r swyddogion, a'r Ynadon ar y fainc, oll yn cario'r holl weithrediadau yn mlaen yn Gymraeg. Lloyd George oedd un o'r rhai cyntaf i fynu yr hawl hwnw yn y llysoedd. Erbyn heddyw mae yn beth digon cyffredin. Yn nghyfarfod cyntaf y Cyngor Sir, i'r hwn yr etholwyd ef yn henadur, pasiwyd yn unfrydol fod rhyddid i'r neb a fynai ddefnyddio'r Gymraeg yn holl weithrediadau'r cyngor. Cymraeg yw iaith swyddogol Pwyllgor Yswiriant y Sir o dan ddeddf Lloyd George. Hawlia Undeb y Cymdeithasau Cymreig heddyw gael y Gymraeg yn iaith swyddogol pob awdurdod cyhoeddus yn Nghymru. Ni ellir heddyw benodi nac Esgob, na Barnwr Llys Sir, nac Arolygwr Ysgolion, yn Nghymru os na bydd yn medru Cymraeg.

Pan unwyd Cymru a Lloegr gan Harri'r Seithfed, dechreuwyd creu gagendor rhwng y palas a'r bwthyn, rhwng perchen y tir a'r neb a'i llafuriai. Erbyn geni Lloyd George yr oedd y gagendor hwnw wedi myned yn fawr. Yr oedd bonedd Cymru, disgynyddion yr hen Dywysogion Cymreig, wedi myned yn Saeson yn mhob peth ond yn ffynonell eu cyfoeth. Yr oedd eu hiaith, a'u harferion, a'u syniadau, oll yn Seisnig, tra'r arosai eu deiliaid a gwerin eu gwlad mor Gymreig ag a fu eu tadau erioed. Daeth Deddfau Helwriaeth i'w rhanu yn mhellach. Gwnaed y drwg yn waeth drwy i Ddeddf y Cytiroedd gau oddiwrth y werin, y mynydddir a'r comin a arferent gynt fod yn agored iddynt. Yn erbyn hyn oll llosgai enaid Lloyd George, wedi dysgu o hono gan Michael Jones y Bala.

Maethid ysbryd gwrthryfel yn ei fynwes hefyd gan yr Adfywiad Cenedlaethol hynotaf a welwyd erioed yn hanes Cymru—Diwygiad mewn Crefydd, adfywiad mewn Dysg, deffroad mewn Gwleidyddiaeth, a'r tri yn mron yn gydamserol.

Pan sefydlodd Lloyd George gyntaf yn Nghymru yr oedd y werin yn dechreu adfeddianu ei hun ar ol Diwygiad Mawr 1859. Yr oedd gallu pwlpud Cymru y pryd hwnw yn ei fan goreu. Er mor enwog yw Cymru, ac a fu erioed, am ser dysglaer ei phwlpud, ni welwyd y pwlpud erioed yn gymaint dylanwad ag ydoedd yn moreu oes Lloyd George. Erys dylanwad areithyddiaeth Pwlpud Cymru yn ei natur hyd y dydd. hwn. Cefnogwyd yr adfywiad mewn dysg ac yn llenyddiaeth Cymru gan yr Eisteddfod Genedlaethol, yr hon a dynai i'w gwasanaeth oreuon llen, barddoniaeth, cerddoriaeth, ac areithyddiaeth y genedl.

Er y geill ymddangos ar ryw olwg yn hynod, eto mae yn ffaith, mai y pethau yr edrychid arnynt gan uchelwyr Cymru gyda dirmyg, ac a gyfrifid i Lloyd George yn anfanteision—sef ei grefydd, a'i iaith—a fuont yn foddion effeithiol i'w ddyrchafu. Yr iaith a alltudid o'r ysgol brofodd y moddion goreu i oleuo ei ddeall ac i goethi ei feddwl; a'r capel dirmygedig oedd yr unig awdurdod yn y lle a drefnai gyfleusderau iddo ef a'i gyd-ieuenctyd ymarfer y ddawn o areithyddiaeth ac i loewi eu galluoedd mewn dadl.

A siarad yn gyffredinol, y capel Ymneillduol, ac nid eglwys y plwyf a ddarparai i ieuenctyd y gynulleidfa, a'r ardal gyfleusderau i ymarfer eu doniau yn y cyfeiriadau a nodwyd. Gwyr darllenydd y llyfr hwn nodwedd arbenig yr Ysgol Sul Gymreig, a'r gwahaniaeth rhyngddi a'i chwaer sefydliad Seisnig. O herwydd egwyddor seiniol orgraff ein hiaith, gellir dysgu darllen Cymraeg mewn llai na chwarter yr amser a gymer i ddysgu darllen Saesneg. Y canlyniad yw fod gwerin Cymru drwy ei newyddiaduron, a'i chylchgronau, a'i llyfrau Cymraeg, yn mhell ar y blaen i'r werin Seisnig mewn gwybodaeth am ddygwyddiadau a dysgeidiaeth y byd. Mae'r gweithiwr Cymreig, mewn canlyniad, yn wr goleu a dysgedig o'i gymharu a'i frawd Seisnig o'r un dosbarth mewn cymdeithas. Meithrinid yr awydd hwn am oleuo'r meddwl ac eangu cylch gwybodaeth, gan y Gymdeithas Lenyddol a geid fel rheol yn mhob ardal yn Nghymru, ac yn aml yn nglyn a phob capel yno. Gyda hyn ceid yn gyffredin Gymdeithasau'r Cymrodorion, a'r cyffelyb, a arweinient y Cymry ieuainc i feusydd pellach o astudiaeth.

Manteisiodd Lloyd George yn helaeth ar yr holl gyfleusderau hyn, a daeth yn fuan i gael ei gydnabod fel dadleuydd blaenaf y pentref. Ond nid yn y Cymdeithasau yn unig y dysgai i drin arfau areithyddiaeth. Yn ei ddyddiau ef, ac eto i raddau yn yr ardaloedd gwledig, efail y gof oedd senedd y pentref, a siop y crydd oedd dadleudy philosophi. Dyma ddywed Lloyd George ei hun:

"Gefail y gof yn y pentref oedd fy Senedd-dy cyntaf. Yno nos ar ol nos cyfarfyddem a'n gilydd, gan ymdrin a dyrys bynciau a dyfnion bethau o bob math perthynol i'r byd hwn a'r nesaf, mewn gwleidyddiaeth, duwinyddiaeth, philosophyddiaeth, a gwyddoniaeth. Nid oedd dim yn rhy fawr, dim yn rhy eang a chynwysfawr, i ni ei ddadleu yno."

Mae'r hen efail hono, Senedd-dy cyntaf Lloyd George, wedi ei malurio er's blynyddoedd. Heddyw, nid oes iddi gareg ar gareg ar nis datodwyd. Ond ceir yma ddarlun cywir o'r hen adeilad, yr unig un sydd ar gael, ac na chyhoeddwyd erioed o'r blaen mo hono, ac a dynwyd ychydig ddyddiau cyn gwneyd yr adeilad yn garnedd.

Ac na thybied neb mai Mr. Lloyd George yw unig gynyrch dysglaer efail y gof a siop y crydd. I enwi dim ond un allan o lawer eraill, dyna'r Proffeswr Syr Henry Jones, Prif Ysgol Glasgow, olynydd yr enwog Drummond^[1], a gydnabyddir fel un o philosophyddion blaenaf y byd heddyw. Priodola yntau, fel y gwna Lloyd George, ei ddadblygiad meddyliol i'r un cyfryngau syml. Mab ydyw Syr Henry Jones i grydd y pentref ar gyffiniau Dinbych a Maldwyn^[2]. Dechreuodd ddadblygu yn yr Ysgol Sul a Chymdeithas Lenyddol ei gapel. Perffeithiwyd y gwaith da mewn dadleuon philosophyddol dwfn yn siop ei dad, y crydd. Nid oes neb ond a gymerodd ran ei hun mewn dadleuon o'r fath o dan gyffelyb amgylchiadau, a fedr fesur maint a gwerth y ddysgyblaeth meddwl a geid gynt, ac a geir eto weithiau, yn y lleoedd syml a dinod hyn. Gwawdia rai acen Gymreig amlwg Mr. Lloyd George a Syr Henry Jones pan siaradant Saesneg, fel pe bae acen Gymreig yn rhywbeth gwaeth nag acen Wyddelig, neu Ysgotaidd, neu ei bod yn annghymwyso dyn at fywyd cyhoeddus. Ond ni cheir heddyw yn y byd nemawr i ddyn yn medru gwell Saesneg, yn meddu gallu greddfol i ddewis y gair mwyaf cymwys, neu i roi y tro mwyaf pwrpasol i frawddeg Seisnig, na'r ddau Gymro enwog hyn.

Felly, pan ddechreuodd Mr. Lloyd George yn ei alwedigaeth fel cyfreithiwr i ddadleu yn y llysoedd, yr oedd ei arfau ganddo yn barod, wedi cael eu gloewi ac wedi cael gosod min arnynt yn y dadleudai syml a nodwyd. Yr oedd mewn gwirionedd felly wedi cael ei arfogi yn llawer gwell at y gwaith oedd ganddo i'w gyflawnu nag ydoedd y graddedigion o'r prifysgolion a'i gwrthwynebent yn y llysoedd.

Er nad oedd y diwygiad crefyddol na'r adfywiad mewn unrhyw fodd yn gwisgo gwedd wleidyddol, eto amlwg yw ddarfod i'r ddau ddylanwadu yn anrhaethol ar ddadblygiad syniadau gwleidyddol Cymru. Anffawd yr uchelwyr oedd fod yr adfywiad yn ymarferol gyfyngedig i'r werin. Hanai y beirdd a'r pregethwyr ysbrydoledig yn mron yn ddieithriad o ddosbarth y gwladwr a'r gweithiwr; ac i'r dosbarth hwnw yr oedd y Saesneg yn iaith mor estronol ag yw Groeg a Lladin i'r glowr neu'r llafurwr Seisnig heddyw. Felly, tra yr oedd y Beirdd yn deffroi o'r newydd yn nghalonau gwerin Cymru ddyheadau cenedlaethol, ac yn rhoi mynegiant i hen ddyheadau traddodiadol y genedl mewn barddoniaeth swynol, seinber, yr oedd cewri Pwlpud Cymru hwythau yn cyffroi megys a sain udgorn yr hyn a elwir heddyw yn "gydwybod Ymneillduol," gan ddysgu dyledswydd dyn at ei gyd-ddyn yn ogystal a thuag at ei Dduw.

Deallodd Lloyd George hyn yn dda. Dyma ddywed efe am ei gydwladwr enwog, Hugh Price Hughes, ar yr hwn yr edrychai fel yn cynrychioli cewri pwlpud ei febyd yntau:

"Teimlai ddyddordeb byw yn y trueiniaid a sethrid dan draed cymdeithas. Gwyddai fod uffern yn dechreu ar y ddaear i filiynau o bobl. Rhoddai ei gefnogaeth alluog i bob mudiad at buro cymdeithas, at ysgubo ymaith o'r byd y tlodi, a'r budreddi, a'r pechod, a'r afiechydon. Addawodd Crist y caffai ei ganlynwyr y can cymaint yn y byd hwn, ac yn y byd a ddaw fywyd tragwyddol. Gwarth Protestaniaeth yw ei bod weithiau yn anwybyddu y rhan gyntaf o'r addewid wrth bregethu yr ail. Ceisiodd Hugh Price Hughes ei oreu i symud y gwarthrudd hwnw. Gwyddai ef fod y miliynau mud a dyoddefgar yn dysgwyl yn amyneddgar am weled y llogran (dividend) cyntaf yn cael ei ranu yn y byd hwn: ac, hyd nes y cant ef, prin y medrwch ddysgwyl iddynt gredu fod y llogran gohiriedig (deferred dividend) yn eu haros yn y byd a ddaw."

Ac wrth gyffroi y gydwybod Ymneillduol ceisiai pregethwyr mawr plentyndod Lloyd George sicrhau i'r werin eu llogran gyntaf yn ol addewid Crist, tra yn y cyfamser yn pregethu yn ffyddiog y deuai y llogran arall yn ei amser priodol.

Felly, pan yn blentyn pum mlwydd oed, gwelodd Lloyd George wyrth yr Adfywiad yn Nghymru, drwy yr hwn am y tro cyntaf, y gwnaed Ymneillduaeth Gymreig a Chenedlaetholdeb Cymreig yn eiriau cyfystyr, pob un o'r ddau yn cael ei ysbrydoli gan yr un amcan, ac wedi ymgyflwyno i'r un genadaeth fawr-dyrchafu gwerin Cymru. Yn nyddiau mebyd Lloyd George ysgydwid esgyrn sychion Ymneillduaeth wleidyddol oeddent wedi gorwedd yn dawel yn nyffryn darostyngiad er dyddiau Walter Cradoc a Vavasor Powell ddau can mlynedd cynt. Yr oedd llef y pwlpud fel sain udgorn yn galw asgwrn at ei asgwrn; giau a roddwyd arnynt, a'r cig a gyfododd arnynt, a chyflawnwyd y wyrth pan anadlodd ysbryd Cenedlaetholdeb arnynt, ac y buont fyw, ac a safasant ar eu traed, yn llu mawr iawn. A'r llu adgyfodedig a feddianodd y dwthwn hwnw wersyll y Philistiaid yn nghynrychiolaeth Seneddol Cymru, ac Ymneillduaeth sydd yn dal y gynrychiolaeth hono hyd y dydd hwn.

Henry Richard, y gweinidog Annibynol, mab Ebenezer Richard, y gweinidog Methodistaidd o Dregaron. oedd y gwr a arweiniodd genedl y Cymry o Dy y Caethiwed. Etholwyd ef yn Aelod Seneddol dros Ferthyr Tydfil. Efe a roddodd am y tro cyntaf erioed lais i Ymneillduaeth Cymru yn Nhy'r Cyffredin yn 1868, a Lloyd George y pryd hwnw yn bum mlwydd oed. Gwan ar y cyntaf oedd cyffroadau cenedlaetholdeb yn enaid Henry Richard, ond cyn hir cynyddodd, a deuai gryfach gryfach fel yr elai ei gorff yn wanach gwanach. Cefais y fraint o gynorthwyo dadblygiad yr ysbryd cenedlaethol yn ei fynwes, ac o'i gyfarwyddo pa fodd i'w ddefnyddio yn ymarferol er lles Cymru yn Nhy'r Cyffredin. Yn mhob etholiad ar ol hyny, cryfhau a wnaeth y galluoedd Cenedlaethol yn etholaethau Cymru, gan gyfnewid yn sicr a pharhaol holl wyneb cynrychiolaeth y werin yn y Senedd. Gellir dweyd mai yn 1886 y daeth y gallu newydd i'w etifeddiaeth, pan etholwyd Tom Ellis, yr Ymneillduwr Cenedlaethol pybyr, mab y pentref a'r bwthyn, yn Aelod Seneddol.

Ni chyfyngwyd y deffroad Ymneillduol yn 1868 i Ferthyr Tydfil, eithr lledodd fel tan gwyllt drwy'r holl Dywysogaeth. Yn mhob cyfeiriad torwyd i lawr yr hen argaeau, a thaflwyd ymaith am byth yr ymlyniad traddodiadol wrth y gyfundrefn wriogaethol o dan yr hon y cadwynid y gwladwr gynt. Enillwyd sedd ar ol sedd yn mhob rhan o'r Dywysogaeth gan Ymneillduaeth Ryddfrydol ddeffroedig. Gwrthryfel ydoedd, a gwrthryfel llwyddianus yn erbyn y drindod—yr offeiriad, y sgweier, a'r meistr tir, y rhai hyd y pryd hwnw a feddent yr holl awdurdod gwleidyddol, ac a feddianent yn llwyr gynrychiolaeth Cymru yn y Senedd. Ond costiodd y fuddugoliaeth yn ddrud i luoedd o ffermwyr bychain Cymru. Pleidlais agored oedd y bleidlais y pryd hwnw, ac felly gwyddai'r meistr tir a'i oruchwyliwr pwy a bleidleisiodd yn erbyn yr hen oruchwyliaeth. Yr oedd y cyfryw yn hollol wrth drugaredd y meistr tir, a'r canlyniad oedd dyoddefiadau yn mron annesgrifiadwy i ganoedd o deuluoedd. Trowyd y ffermwyr o'u tiroedd a'u tai, nid am na thalent y rhent, ond am ddarfod iddynt bleidleisio yn ol eu cydwybod ac yn

MRS. GEORGE, MAM MR. LLOYD GEORGE^[3]

groes i ewyllys y meistr tir. Mewn llawer amgylchiad, lle yr oedd teulu wedi byw am genedlaethau ar yr un tyddyn, ac yn aml wedi helaethu'r tyddyn yn ddirfawr drwy arloesi tir gwyllt gerllaw iddo, taflwyd hwynt allan i'r heol yn ddidrugaredd. Taflwyd eu dodrefn allan ar eu hol. Gan nad oedd ganddynt le arall i roi pen i lawr, buont fyw—a marw—lawer o honynt mewn hen ystablau ac ysguboriau, neu mewn pebyll ar ymyl y ffordd. Daeth afiechyd ac angeu i'w canlyn yno. Ymfudodd llawer i'r Unol Dalaethau, a cheir eu plant a'u hwyrion yn mhlith derbynwyr cyson y "Drych," a gwyddant hwy mai gwir yw y dystiolaeth hon am ddyoddefiadau eu tadau—a'r llygaid hyn a welsant y dyoddefiadau hyny. Yr oedd yr holl ddygwyddiad yn ddychrynllyd yn ei faintioli, yn ei amlygiad o ormes didrugaredd, ac yn y dyoddef a'u canlynodd.

Yn mhlith adgofion cyntaf boreu oes Lloyd George yr oedd y golygfeydd arswydus hyn o erlid a dyoddef o herwydd cydwybod. Gwelodd hwynt, gwyddai am danynt, clywodd hwynt yn cael siarad am danynt yn feunyddiol yn ngweithdy ei ewythr. Fel y tyfodd mewn dyddiau tyfodd hefyd mewn gwybodaeth ac amgyffrediad o honynt. O angenrheidrwydd gadawsant argraff annileadwy ar ei feddwl ac ar ei gof. Lliwiasant ei holl welediad gwleidyddol. Gwelir cysgodion y dygwyddiadau alaethus hyny yn ei ymgyrch i ddiwygio Deddfau'r Tir, ac yn ei Gyllideb Fawr, yn ogystal ag yn ei areithiau gwleidyddol a goffheir yn y benod nesaf.

Nodiadau

1. Olynydd i Edward Caird oedd Syr Henry —gweler Henry Jones yn y Bywgraffiadur
2. mab i grydd o Langernyw ger Abergele oedd Syr Henry
3. Elizabeth George née Lloyd