Rhamant Bywyd Lloyd George/Y Dyn a'i Nodweddion

← Gair at Gymry'r America

Rhamant Bywyd Lloyd George gan Beriah Gwynfe Evans

Dylanwadau Boreu Oes

A COUNTER-ATTACK

The Tory Party: "Deary me! What a dreadful, savage, dangerous creature! And we were only beating him with a broomstick!"

(The Tory criticism of Mr. Lloyd George's speech at the National Liberal Club on Tuesday is on the lines of "Cet animal est mechant; quand on l'attaque; il se defend.")
Drwy Ganiatad "The Westminster Gazette" (Gorphenaf 3, 1913).

RHAMANT BYWYD

LLOYD GEORGE

PENOD I.

Y DYN A'I NODWEDDION.

NID anfri ar athrylith Mr. Lloyd George yw dweyd mai trwy ddyoddefiadau pobl eraill yr ysbrydolwyd ef, ac mai i aberth eraill y rhaid iddo ddiolch am ran helaeth o'i lwyddiant. Nid yw y "cyhoeddusrwydd di-dosturi" y soniai yr Arlywydd Wilson am dano, a'r hwn fel chwil-oleu tanbaid a fyn dreiddio i bob cell ddirgel o'i fywyd, yn ddim amgen na rhan o'r pris y gorfu i Mr. Lloyd. George, fel pob gwr cyhoeddus arall, dalu am ddringo i safle mor uchel; eto gwelir yn y goleu dysglaer hwnw effeithiau a'n galluogant i ddeall yn well ddadblygiadau ei ddeng mlynedd ar hugain o waith cyhoeddus, a throion dyrys ei yrfa yn y Senedd am chwarter canrif.

Yn ngoleuni y cyhoeddusrwydd hwn gwelir ei fod, o'i fabandod, yn nodedig o barod i gymeryd argraff dylanwad ei amgylchfyd. Cyffroid ef bob amser gan unrhyw arddangosiad o ormes; apeliai cri y gorthrymedig yn gryf ato erioed. Gwelodd yr ormes a chlywodd y cri hwnw pan yn blentyn; cyferchir ef heddyw ganddynt. Gwelodd ffermwyr Cymru yn cael eu troi allan o'u tiroedd yn 1868 am ddarfod iddynt bleidleisio yn ol eu cydwybod ond yn groes i ddymuniad eu meistri tir; cymellodd hyny ef yn foreu i gynyrfu am ddiwygio Deddfau'r Tir yn Nghymru. Gwaith Germani yn treisio Belgium yn 1914 a'i trawsffurfiodd i fod yn un o gefnogwyr mwyaf brwd y Rhyfel yn Ewrop, fel y gwnaeth goresgyniad y Transvaal gan Brydain ef yn Apostol Heddwch yn 1900. Cri y milwr Prydeinig yn y ffosydd yn Ffrainc sydd heddyw wedi ei wneyd yn Weinidog Cyfarpar Rhyfel, yn creu magnelau anferth a phylor nerthol megys a gair ei enau.

Ymdrinir yn llawnach a'r dadblygiadau hyn, ac eraill, yn mhellach yn mlaen; ond dylid dweyd yn y fan yma y rhaid meddu adnabyddiaeth bersonol agos iawn a Mr. Lloyd George i sylweddoli beth yw'r dyn mewn gwirionedd. Canys pell iawn yw efe o fod yr hyn y'i darlunir ef gan gyfaill a chan elyn yn y wasg. Er engraifft, nid y gwr anwladgar y mynai'r 'mob' wallgof yn Birmingham ei labyddio bymtheng mlynedd. yn ol, yw; nac ychwaith y nef-anedig fab i Thor y mynai'r un bobl heddyw ei addoli. Nid y bradwr i Brydain a gondemnid gynt gan Arglwydd Curzon ac Arglwydd Derby mo hono, nac ychwaith waredwr yr Ymerodraeth fel y portreant ac y bendithiant ef heddyw. Nid yr afradlon dibwyll a fynai gamblo ymaith gredyd ei wlad fel y darlunid ef gan y sawl a gashaent ei Gyllideb Fawr yw, nac ychwaith y cyllidydd cyfrwys y mynai arianwyr Llundain heddyw ei goroni wedi methu o honynt ei groeshoelio. Mewn gair, nid yw holl athrylith Machiaveli, na holl ffalsedd Mephistopheles, nac ychwaith yr holl briodoleddau dwy fol, yn eiddo iddo ef, er ddarfod i'r un personau briodoli yr holl feiau a rhinweddau hyn iddo o dro i dro.

Nid ei elynion politicaidd yn unig ychwaith a gamddeallasant y gwr a'i weithredoedd. Syrthiodd ei gyfeillion gwleidyddol ar adegau i'r un amryfusedd. Gwahanol iawn y sonir am dano heddyw gan newyddiaduron Rhyddfrydol Prydain, i'r hyn a wnaent ychydig flynyddoedd yn ol. Bu adeg, yn wir, pan na fynai papyrau ei blaid ei hun goffhau ei eiriau na'i weithredoedd, ei gynlluniau na'i bolisi, tra heddyw canmolir ef i'r uchelderau gan y wasg a reolir gan Arglwydd Northcliffe. Nid oes newyddiadur o unrhyw blaid heddyw na rydd le mor amlwg i Mr. Lloyd George ag a ga Mr. Asquith ganddynt; tra yma yn yr America, yn Canada fel yn yr Unol Dalaethau, cyhoeddir ei areithiau mawr air yn air gan brif newyddiaduron y cyfandir.

Trwy ba foddion, tybed, yr enillodd efe lwyddiant? Priodola un gwleidyddwr enwog a fu mewn cysylltiad agos ag ef yn y Weinyddiaeth, lwyddiant Mr. Lloyd George i bedwar achos mawr-beiddgarwch, hyawdledd, gwneyd defnydd deheuig o'r wasg, a 'supreme smartness.' Os olrheinir ei hanes o'i fachgendod gwyllt hyd ei wladweiniaeth aeddfed, ceir fod pob un o'r pedwar peth a nodwyd wedi cynorthwyo i gyfeirio ei ffawd. Ni ameuodd neb erioed mo'i wroldeb beiddgar. Cymerer ychydig o'r engreifftiau mwyaf adnabyddus. Yr un oedd y gwroldeb a wynebai'r mob sychedai am ei waed yn Birmingham, ag a gymellodd y bachgenyn yn yr ysgol yn Llanystumdwy i arwain gwrthryfel yn erbyn trindod awdurdod y plwyf—yr ysgolfeistr, yr offeiriad, a'r sgweier. Pan yn dechreu ei yrfa fel cyfreithiwr heriodd y fainc yn Mhwllheli, tra yn Nghaernarfon gorfodwyd cadeirydd yr Ynadon, gair yr hwn a arferai fod yn ddeddf, i ymneillduo o'r llys. Pan aeth gyntaf i'r Senedd, ni foddlonai ar ddim llai na herio mewn dadl brif areithwyr Ty y Cyffredin, Mr. Balfour a Mr. Chamberlain. Ond yn mhob brwydr o'r fath gwasgai i'r amlwg ryw egwyddor fawr. Ac yn mhellach "talai" yr oll yn dda iddo. Gwnaeth y gwrthryfel yn yr ysgol ef yn arweinydd y pentref, ac wedi hyny yn anhebgorol i'r mudiad drwy yr hwn yr enillodd Ymneillduwyr y fro eu hannibyniaeth. Drwy orchfygu cadeirydd yr Ynadon yn y llys, daeth i'w law fusnes eangach fel cyfreithiwr; ac yn fuan wed'yn mewn canlyniad i'r poblogeiddrwydd a enillodd. felly, cafodd ei ddewis fel ymgeisydd Rhyddfrydol Bwrdeisdrefi Arfon. Drwy ymladd gornest a Balfour a Chamberlain yn Nhy'r Cyffredin gwnaeth iddo ei hun enw fel dadleuydd yn y Senedd a ddylanwadodd ar holl gwrs ei fywyd, ac mae i'r gwroldeb hwn nodwedd arbenig y Celt mewn rhyfel, sef ei fod yn fwy dysglaer pan yn ymosod na phan bo'n amddiffyn. Gwelir hyn yn amlwg yn hanes cyhoeddus Lloyd George. Pan ymosodir arno, yn lle sefyll ar yr amddiffynol, ymesyd yntau yn chwyrn ar yr ymosodwr. Drwy hyn llwyddodd dro ar ol tro yn y Senedd i enill buddugoliaeth lle y bygythid ei orchfygu-heblaw ei fod drwy ymosod yn gorchuddio'r man gwan at yr hwn yr anelodd y gelyn. Nid oes angen profi grym a dylanwad ei hyawdledd; gwyr y byd yn dda am hwnw. Ar yr un pryd dylid cofio mai nid yn ei hyawdledd ysgubol ar y llwyfan yn unig y gorwedd prif gudd-der ei nerth. Yn ystafell y pwyllgor a'r gynadledd ceir fod ei dafod arian pan yn cynorthwyo ei feddwl ystwyth a'i synwyr cyflym, yn fwy i'w ofni na'i areithyddiaeth. I'r gallu sydd ganddo i ddarbwyllo mewn ymgom breifat, yn fwy nag i'w areithyddiaeth ar y llwyfan neu hyd yn nod ei allu fel dadleuydd ar lawr Ty'r Cyffredin, y mae yn ddyledus. am ei safle bresenol a dyfodol, yn y Weinyddiaeth Ddwyblaid yn Mhrydain.

Ni cheir neb yn mhlith dynion cyhoeddus ei wlad yn fwy dyledus i'r wasg nag yw Mr. Lloyd George, na neb a wyr yn well nag ef pa fodd oreu i'w defnyddio at ei bwrpas ei hun. Nid am ei fod ei hun yn ysgrifenwr medrus. Ei dafod yn hytrach na'r ysgrifbin yw ei hoff arf. Gwir ddarfod iddo ar ddechreu ei yrfa ysgrifenu llawer i'r wasg leol, a nodweddid ei "Lythyrau o'r Senedd" i'r "Genedl Gymreig" gan gryn graffder a bywiogrwydd. Ond mae ysgrifenu iddo ef, fel yr oedd cardota i'r goruchwyliwr annghyfiawn yn y ddameg, bob amser yn atgas. O'r dydd yr aeth gyntaf i'r Senedd hyd o leiaf nes y daeth yn ddigon arianog i gadw ysgrifenydd preifat i ofalu am ei ohebiaeth, ceid ei gloer yn Nhy'r Cyffredin bob amser yn llawn o lythyrau yr oll heb eu hateb, a llu o honynt heb erioed eu hagor! Arferai ddweyd y pryd hwnw fod llythyr a droid o'r neilldu, fel rheol, yn ateb ei hun o fewn y pythefnos. Yr unig ffordd i gael ateb oddiwrth Lloyd. George yn y dyddiau cyn ei ddyrchafu i'r Cabinet, oedd i chwi amgau yn eich llythyr ato ddau bost-card, ac ysgrifenu "Ie" ar un a "Nage" ar y llall-neu gyfystyron y geiriau hyn fel y byddai'r angen. Os byddech wedi stampio'r ddau, ac ysgrifenu eich cyfeiriad eich hun arnynt, o bosibl y dychwelai un o'r ddau i chwi. Ond, fel y dywedir yn gywir genyf yn "Dafydd Dafis," nid oedd hyn bob amser yn beth y gellid ymddibynu arno, canys weithiau postiai'r ddau lythyr-gerdyn, un yn dweyd "Ie" a'r llall "Nage," ar yr un pryd. Ond er mor atgas ganddo ysgrifenu llythyr, yr oedd o leiaf ddau eithriad i'r rheol o esgeuluso. Treuliais lawer o amser yn ei gwmni yn teithio Cymru o Gaergybi i Gaerdydd, gan gyd-letya ag ef ar ein teithiau; a chan nad pa mor hwyr y nos a pha mor lluddedig bynag y byddai, nid elai byth i'w wely heb ysgrifenu llythyr at ei wraig, nac heb ateb llythyr a gawsai oddiwrth ei ewythr, Richard Lloyd, am yr hwn y sonir yn helaethach yn y benod nesaf. Er ei holl bechodau gohebiaethol, rhaid cyfrif y ddau eithriad uchod yn gyfiawnder iddo.

Ni ysgrifenodd lawer ei hun erioed i'r wasg Seisnig, ac ni chyfranodd nemawr gwerth son am dano at lenyddiaeth ei oes. O bosibl mai yr ysgrif bwysicaf a geir yn dwyn ei enw fel awdwr, yw un a ymddangosodd tuag ugain mlynedd yn ol mewn cylchgrawn Seisnig adnabyddus. Teitl yr ysgrif oedd "The Welsh Political Program," ac nid yw yr ysgrif hono erbyn hyn namyn beddfaen i nodi'r man lle y claddwyd gobeithion dysglaer Cymru! Ond nid oes ddyn ar y ddaear heddyw a wnaeth ddefnydd mwy effeithiol o'r wasg. Mae ei ddyled ef iddi yn fwy o bosibl na'r eiddo neb byw. Ar gychwyniad cyntaf ei yrfa gofalai fod adroddiad manwl o'i areithiau a'i weithredoedd yn cael ei yru i'r wasg Gymreig a Seisnig. Fel rheol, mynai gael gweled y "copi" ei hun cyn yr ai i'r wasg. Yn Gymraeg y siaradai fel rheol yn ei sir ei hun (Caernarfon). Mynai weled a chywiro y cyfieithiad Seisnig cyn y caffai'r cysodydd roi ei fys arno. Anwybyddid. ei areithiau yn aml y pryd hwnw gan y papyrau dyddiol. Ond pan ddaethant hwythau yn ddigon call i weled fod ei safle yn y byd gwleidyddol yn hawlio sylw, cymerai yntau gymaint o ofal ag erioed na wnai'r gohebwyr gam a'r hyn a ddywedai. Awr neu ddwy cyn y traddodai ei araeth, cynaliai fath o rehearsal preifat o'r araeth i ohebwyr y papyrau yn ei lety. Yno cyfarfyddent, ryw haner dwsin o honynt, i gymeryd mewn llaw fer yr anerchiad y bwriadai efe ei draddodi y noson hono. Nid darllen ei araeth iddynt a wnai, eithr ei thraddodi "o'r frest" fel yr arferai cewri pwlpud Cymru eu pregethau. Nid oedd ganddo i'w gyfarwyddo namyn haner dwsin o nodiadau wedi eu hysgrifenu ar gefn amlen llythyr. Tra yn traddodi yn y rehearsal, cerddai ol a blaen ar hyd yr ystafell, gan dori weithiau ar draws ei araeth i wneyd rhyw sylw pert ond hollo! anmherthynasol i'w destyn, wrth y naill neu'r llall o'r gohebwyr. Pan ddyrchafwyd ef yn Weinidog y Goron cyfnewidiodd ei ddull, yn lle myned ei hun i ystafell y gohebwyr, gyrai ei ysgrifenydd. preifat yno, a darllenai hwnw yr araeth o gopi oedd ganddo wedi ei deipreitio. Drwy y trefniant hwn yr oedd ei araeth yn aml wedi cael ei phellebru, ac yn cael. ei chysodi yn Llundain a threfi Lloegr cyn iddo ef ei thraddodi yn Nghymru.

Rhaid boddloni ar un engraifft eto, yn mhlith y diweddaraf, o'r gofal mawr y myn gymeryd er sicrhau na wna gohebydd na golygydd gam ag ef yn ei fater. Ddechreu haf, 1915 (Mehefin 3ydd) traddododd yn Manceinion (Manchester) ei araeth gyhoeddus gyntaf wedi derbyn o hono y swydd o Weinidog Cyfarpar Rhyfel. Yr oedd y wlad a'r byd megys ar flaenau eu traed i glywed beth oedd ei genadwri. Ni pharotodd gopi yn mlaen llaw i'r wasg, ond mynodd, cyn dechreu'r oedfa, ei gwneyd yn amod nad oedd ei araeth i gael ei chyhoeddi hyd nes caffai efe ei hun gywiro y "copi." Siaradodd am awr gyfan namyn pedwar mynyd. Yn mhen teirawr wedi iddo orphen siarad yr oedd copi cyflawn o'r araeth wedi ei deipreitio yn ei law, ac yntau yn cywiro hwnw cyn y caffai ei gysodi. Llanwai'r araeth bedair colofn hir yn y papyrau dyddiol dranoeth.

Sieryd mor rhwydd a llithrig yn Saesneg ag a wna yn Gymraeg. Fel rheol, pan yn anerch cyfarfod yn Nghymru, llefara yn Gymraeg. Ar adegau neillduol yn ddiweddar er mwyn y Philistiaid ar y wasg Seisnig, traddoda gorff ei araeth yn Saesneg, gan lefaru aml i frawddeg yn Gymraeg, ac fel rheol bydd yn rhoi'r diweddglo oll yn Gymraeg. Eithr pan wna efe hyny gofala ei ysgrifenydd fod "cyfieithiad awdurdodedig" i'r Saesneg o'r diweddglo hwnw yn cael ei estyn i'r gohebwyr.

Defnyddia'r wasg hefyd mewn cyfeiriadau eraill i raddau helaethach lawer nag a wnaeth yr un deddfwneuthurwr erioed o'i flaen. Pan wthiodd gyntaf ei Ddeddf Yswiriant i'r dyfnder, cymerodd fesurau effeithiol i dawelu ystorm y farn gyhoeddus. Taenwyd drwy'r deyrnas gyfres faith o bamffledi yn egluro pob rhan a phob agwedd o'r Ddeddf newydd a dyrys. Yn y Gaelaeg a'r Wyddelaeg yn y Gymraeg a'r Saesneg, argraffwyd y rhai hyn wrth y canoedd o filoedd a gwasgarwyd hwynt yn rhad fel nad oedd coty na phalas drwy'r deyrnas oll na chafodd y goleuni fedrai'r wasg daflu ar ddarpariadau'r Ddeddf.

O'r olaf o'r pedwar achos o'i lwyddiant a nodwyd, "supreme smartness," dyry gwahanol bapyrau aralleiriad o'u heiddynt eu hunain. Geilw y "Nation" ef yn "brilliant but hasty intelligence," gan felly led awgrymu nad yw bob amser yn edrych cyn neidio. Dywed y "New Statesman" mai "sheer political adroitness, producing a record of enormously energetic and courageous muddle" yw nodwedd amlycaf ei waith cyhoeddus. Dyry un cylchgrawn i ni erthygl ar "Ochr Ddynol Lloyd George" gan led awgrymu fod i Lloyd George, fel ag y sydd gan y Caisar, "Ochr Ddwyfol" ac "Ochr An-nynol!" Lle bo doctoriaid mawr fel hyn yn methu cytuno, prin y mae yn gweddu i wr gwylaidd fel myfi i amlygu barn. Eto, pan fyddwyf yn y penodau sy'n dylyn, wedi nodi ffrwythau y "brilliant but hasty intelligence" hwn, ca'r darllenydd well mantais i farnu pa un o'r doctoriaid hyn sydd agosaf i'w le wrth fesur a phwyso gwaith a gallu Mr. Lloyd George.