Rhys Llwyd y Lleuad/Cysgod Yr Hen Gartref

← Nos a Gwawr

Rhys Llwyd y Lleuad gan Edward Tegla Davies

O Tyred yn Ôl

XI

CYSGOD YR HEN GARTREF

BUONT ill pedwar yn eistedd yn hir, a Shonto'n eu difyrru â hanes y ddaear a'i helyntion er pan adawsant hwy hi. Wedi tipyn o ddistawrwydd troes dyn y lleuad at y bechgyn a dywedodd,—

"Fasech chi ddim yn leicio mynd i chwarae tipyn, fechgyn?"

Ac i ffwrdd â hwy ar eu hunion tua'r siglen fawr. Cododd dyn y lleuad ei ben, estynnodd ei fys at yr haul gan ddangos darn tywyll ar un ochr iddo, fel pedfai rhywun wedi cymryd tamaid ohono.

"Wel, Shonto," eb ef, â dagrau yn ei lais, "dacw gysgod yr hen gartref. Oes dim gobaith imi gael dwad yn ôl i'r hen ddaear annwyl i fyw, dywed, yn lle bod yma ar fy mhen fy hun o ganrif i ganrif? A lle buost ti mor hir y tro yma heb ddwad i edrych amdana i?"

"Cychwyn ar belydryn oedd heb fod yn dwad mor bell ag yma ddaru mi," ebe Shonto, "a glanio ar ryw bwt o fyd bach rhyfedda, a throi a throi ar hwnnw yn y gwagle fel styllen ar ddŵr, nes i belydryn basio oedd yn dŵad yr holl ffordd yma ar ei union. Ond faint sydd erbyn hyn er pan wyt ti yma, Rhys?"

Saith gant o flynyddoedd," ebe'r dyn.

Mae gen ti eisio tri chant ar ddeg eto, felly," ebe Shonto, os na feder un ohonon ni daro ar gynllun i gael pry genwair i ddawnsio."

Rydwi'n mynd i ofni mwy o hyd aros yma fy hun," ebe'r dyn, "a fedrwn i ddim cadw'r bechgyn yma am byth. Mi awn ar fy llw, hefyd, fod rhwfun yn byw ar y lleuad rwan, ond fi. 'Roedd yr ochenaid a glywes i yn yr agen yn debyg iawn i ochenaid y Llotyn Mawr pan fydd o yn ei ddiod. A gwae fi os ydi o yma."

"Efo ni 'roedd o pan gychwynnes i, beth bynnag," ebe Shonto, a mynd o ddrwg i waeth. Fedrwn ni neud dim ohono fo, ac y mae ar bawb ei ofn o."

"'Does dim llawer o obaith, felly," ebe'r dyn. "Mae gen i ofn nad oes," ebe Shonto, ŵyr neb ddim be all ddigwydd."

Yna bu distawrwydd hir.

Er mwyn i chwi wybod, un o'r Tylwyth Teg eu hunain oedd y Llotyn Mawr, a chafodd yr enw hwn wedi iddo fynd yn boen i bawb. Ni bu'n rhyw ffefryn erioed,—yr oedd arno bob amser eisiau ei ffordd ei hun. Wedi tyfu'n llanc âi'n fwy annioddefol bob dydd. A digwyddodd peth un diwrnod a'i gwnaeth yn fwrn ar bawb.

Wedi bod yn rhedegfeydd gwencïod yr ydoedd. Gwencïod yw eu ceffylau hwy, a'r Tylwyth Teg yn eu marchogaeth oedd y rhedegfeydd. Yr oedd y Llotyn yn rhedeg, a digwyddodd ennill y drydedd wobr. Daeth i mewn yn llanc i gyd, a gofynnodd am lymaid. Ac yn lle aros ei dro am wlith, fel pawb arall, beth a wnaeth ond cymryd poer y gog oddiar ddeilen yn ymyl, a'i yfed. A dyna a wnaeth y drwg. Gwyddoch fod poer y gog â'i hanner yn wynt. Byth wedyn ni wnai diod y tro i'r Llotyn, os na byddai digon o wynt ynddi. O'r diwedd aeth i beidio ag yfed dim ond gwynt, ac ar ambell adeg meddwai'n gorn arno. Caffai'r clwy hwn o yfed gwynt weithiau nes methu â pheidio; ac yfed, ac yfed a wnâi fel na wyddai ymhle yr ydoedd, na sut i gerdded. A gwae bawb a ddeuai i'w gyrraedd yr adeg honno. Gorweddai ar lawr, a breuddwydiai mai ef oedd brenin y byd i gyd, a bod pawb yn weision a morynion iddo. A'u gwaith oedd dyfod, bob un yn ei dro, heibio iddo, i'w ganmol, a gwneuthur yr hyn a ddymunai ef, heb feiddio barnu'n wahanol iddo. Fe'i teimlai ei hun yn ddifyr iawn yn y cyflwr hwn, ac ymddengys mai'r teimlad brafiaf a fu erioed yw teimlad un wedi meddwi ar wynt. Ond y gwaethaf oedd ei fod yn gwneuthur pawb arall yn wahanol. Nid oedd obaith i neb fod yn ddifyr arno pan fyddai'r Llotyn Mawr wedi meddwi, os na fyddai wedi meddwi mor drwm fel na fedrai symud na bys na bawd, na theimlo dim oddiwrtho'i hun, ac y gorweddai'n dawel a bodlon i gysgu. Eithr ni theimlai neb yn ddiogel hyd yn oed yr adeg honno, canys byddai wedi chwyddo allan o bob maint, a'r perygl fyddai iddo ffrwydro.

Ac yn y cyflwr hwn yr oedd pan ddaeth y digwyddiad mawr a achosodd gymaint o adfyd i'r Tylwyth Teg. Noson gannaid oleu leuad ydoedd, ac yr oedd rhialtwch yn eu mysg ar bob noson gannaid oleu leuad. Gallai pawb fforddio dringo pelydr y lleuad heb ofni drwg, canys nid oes digon o fywyd ym mhelydr y lleuad i blethu o amgylch coesau neb. Cynheuent goelcerthi i groesawu'r lleuad lawn, ac i gael pob rhyw hwyl. A dyma'r adeg y byddai'r Llotyn bob amser wedi meddwi'n gorn. Gorweddai'n farw feddw yn ymyl y llwyn y min nos hwn, wedi bod yn yfed gwynt ers deuddydd. Pwy a basiodd heibio â baich o goed ar ei gefn—drain crin gan mwyaf—wedi bod yn eu casglu at y goelcerth, ond y tywysog, brawd y brenin. Aeth yn ofalus heibio i'r Llotyn, ond ni sylwodd fod caws llyffaint yn tyfu wrth ei draed. Rhoddodd y tywysog ei droed ar hwnnw, a llithrodd ar wastad ei gefn ar y Llotyn, â'r baich drain dano. Dyna ochenaid fawr riddfanllyd—a ffrwydriad! A dyna'r ergyd fwyaf a fu erioed yng ngwlad y Tylwyth Teg. Rhedodd pawb yno ar ffrwst,— i weld y Llotyn yn hollol fflat, a gwynt yn chwibannu allan o ugeiniau o dyllau yn ei gorff, ac nid oedd sôn am na'r tywysog na'i faich. Y mae grym ofnadwy mewn gwynt a gymerir fel diod, os digwydd i'r yfwr ffrwydro.

Nid oedd sôn, fodd bynnag, am y tywysog na'i faich, a bu galar mawr ar ei ôl am fis. Cafwyd

tipyn o lonydd gan y Llotyn wedyn, canys ni allai feddwi nes i'r tyllau a wnaed gan y pigau drain gau. Ymhen y mis, ar noson leuad lawn, pwy a ddaeth i'w mysg ond y tywysog. Ei stori oedd ei fod wedi ei chwythu gan ffrwydriad y Llotyn i'r lleuad, ac wedi dyfod yn ei ôl ar belydryn o oleuni, ond na welodd ddim byth oddiwrth ei faich drain,—bod hwnnw wedi ei chwalu ar draws ac ar led y greadigaeth i bobman, a'i fod yn ofni mai anodd fyddai cael lle yn unman bellach heb bigau drain ar chwâl ynddo.

Eithr pan oedd ar ddechreu ei stori pwy a ddaeth yno, fel tarw gwyllt, am ei ladd, ond y Llotyn Mawr. Ac nid oedd dim iddo ei wneuthur ond ffoi'n ôl i'r lleuad am ei fywyd. Ei arogli a wnaeth y Llotyn, canys yr oedd aroglau'r caws llyffaint arno o hyd. Nid oedd obaith, mwy, iddo fedru cartrefu ar y ddaear heb i'r Llotyn ei arogli a'i erlid, os na chaffai ymadael â'r aroglau caws llyffaint, canys ar wynt y cludir aroglau. Nid oedd ond dau beth a allai ddifa'r aroglau,— aros mewn gwlad rew am fil o flynyddoedd (peth da iawn yw rhew am symud aroglau), neu gael ei rwbio drosto â chwys pryf genwair. Yr oedd y ddau amod yn anodd, canys annifyr yw bod mewn gwlad rew am fil o flynyddoedd, a phrin iawn, iawn yw chwys pryf genwair. Ni all pryf genwair chwysu ond pan fyddo'n dawnsio. Ac ni welodd neb erioed yr un yn dawnsio. Y mae'n rhaid cael offeryn cerdd na chrewyd mohono hyd yn hyn i'w gael i wneuthur hynny. Ni chwysa wrth weithio, canys nid oes asgwrn cefn ganddo. A llwydda creaduriaid diasgwrn cefn i fyw'n rhyfedd heb orfod gweithio digon i chwysu, yn bryfed a dynion, ebe Shonto'r Coed. Nid oedd wiw i'r tywysog ddyfod i fyw ar y ddaear ond o dan yr amodau hyn, heb fod mewn perygl bywyd oddiwrth y Llotyn Mawr. Nid oedd dim iddo ei wneuthur felly ond cartrefu yn y lleuad nes i rywun ddyfod ar draws chwys pryf genwair. A dyna sut y daeth un o dywysogion y Tylwyth Teg yn Rhys Llwyd y Lleuad, ac yn gyfaill i Ddic a Moses. Am y baich drain, rhywun wedi camddeall y stori a ddechreuodd ddywedyd bod y baich gydag ef yn y lleuad. Ar chwâl yn y greadigaeth y mae hwnnw, fel y deuwch i weled drosoch eich hunain bob yn dipyn. Ond rhaid oedd i ddyn y lleuad aros ar y lleuad am ddwy fil o flynyddoedd i ddifa'r aroglau, canys am bythefnos o bob mis y rhewa hi yno. Felly, rhaid oedd aros dwy fil o flynyddoedd i gael un fil o rew. A hynny i gyd o achos y Llotyn Mawr. Deuai, fodd bynnag, i'r ddaear ar ei dro, ar noson gannaid oleu leuad, pan fyddai'r Llotyn Mawr wedi meddwi ar wynt yn chwil gorn ulw, yn rhy feddw hyd yn oed i arogli. A rhoddid arwydd o hynny iddo gan Shonto ei frawd.

Dyna'r stori y soniai Shonto a dyn y lleuad amdani. Ac wedi ei thrin eisteddent yn ddistaw a syn i wylio'r tamaid du ar yr haul yn cynhyddu, cynhyddu, o hyd. Aeth y bechgyn i chwarae fel y gorchmynnwyd iddynt, ac at y siglen â hwy. Eithr er eu syndod nid oedd y siglen yno, dim ond rhes hir o gerryg ar lawr yn cyrraedd o fynydd i fynydd,—yr oedd yr haul wedi meirioli'r poer.

Eisteddasant am ymgom,—

"Wel," ebe Moses wrth Ddic, "'does gen i ddim eisio bod yma am nos arall. Mi dorrwn fy nghalon tase raid imi fynd drwy un arall."

"Fase'r hen ddyn ddim yn mynd â ni'n ôl, tybed?" ebe Dic, "ond wn i ddim chwaith. Digon o waith, o achos mae rhwfun fel hyn, wel di, yn leicio cympeini. Ac mae o 'n bur siwr ohonon ni rwan."

"'Doedd hi'n dda," ebe Moses, "bod o wedi rhoi'r fale lleuad inni cyn dwad yma, neu mi fasen wedi rhewi'n stiff yn ystod y nos ene. A gobeithio nad oedd o ddim yn ei le pan ddeydodd o eu bod nhw'n dechre colli eu dylanwad."

"Rhewi'n stiff?" ebe Dic, "gwaeth o lawer, was. Mi fasen wedi rhewi'n ddigon caled i'r hen frawd neud pyst llidiard ohonon ni, ac mi chwyse hyd yn oed yn yr oerfel hwnnw wrth dreio curo bache i mewn i ni."

"Mi dy goelia di'n hawdd," ebe Moses, "ond mae tipyn o amser cyn iddi hi ddwad yn nos eto."

Oes," ebe Dic, "ond rhosa di, mae hi'n rhyw dwllu rwan, a 'does dim cwmwl yn yr awyr i fod yma chwaith."

"Ydi wir," ebe Moses, "'drycha ar yr haul, da ti, mae o fel tase rhywbeth wedi cymyd tamed ohono fo."

Daeth rhyw ofn trostynt. Edrychasant ar ei gilydd, a'r tamaid du o'r haul yn cynhyddu. Aethant yn ôl at y dyn a Shonto heb ddywedyd gair. Erbyn eu cyrraedd yr oedd y lleuad yn llwyd—dywyll, y sêr yn ddisgleiriach nag y buont erioed yn y dydd, a'r haul â'i dri chwarter yn ddu.

Gwenai'r dyn a Shonto'n siriol wrth edrych arnynt yn brysio'n ôl, mewn cymaint benbleth.

"Mae'r nos yn dwad yn ei hôl," ebe Moses, dan ei lais.

"Nag ydi," ebe'r dyn, "wyddoch chi be ydio? —cysgod y ddaear. Mae hi'n ddiffyg ar yr haul.

"Yn y ddaear mae diffyg ar yr haul," ebe Dic.

"Ia," ebe Moses, "ac mae diffyg ar y lleuad yno hefyd."

"Oes," ebe'r dyn," ond diffyg ar yr haul a'r ddaear sydd yma."

"Ar y ddaear?" ebe'r ddau ynghyd, "be ydi diffyg ar y ddaear?"

Canys iddynt hwy, wedi eu halltudio o'r ddaear, yr oedd hi heb na brycheuyn na chrychni, nac ynddi ddiffyg byth yn bod.

"Rwan, 'te," ebe'r dyn, "sbonia iddyn nhw, Shonto."

"Wel," ebe Shonto, "be ydech chi'n ei feddwl ar y ddaear wrth ddiffyg ar yr haul neu'r lleuad?"

Ni wyddent.

"Dene'r anfantes o gashau dysgu." ebe Shonto. "Gedwch imi ddeyd wrthach chi, gan nad ydech chi ddim yn gwybod,—weithie mae'r lleuad wrth droi, yn mynd rhwng y ddaear a'r haul, ac y mae'r haul yn taflu ei chysgod hi ar y ddaear nes gneud y ddaear braidd yn dywyll, a hithe'n cuddio'r haul o olwg y ddaear,—dene, i bobol y ddaear, ydi diffyg ar yr haul, o achos mae goleuni'r haul yn cael ei guddio. Weithie mae'r ddaear yn mynd rhwng yr haul a'r lleuad, a'r haul yn taflu ei chysgod hi ar y lleuad, nes ei gneud hithe'n dywyll, dene, i bobol y ddaear, ydi diffyg ar y lleuad, o achos mae goleuni'r lleuad yn cael ei guddio. Dene sy'n digwydd rwan,—y mae'r ddaear yn mynd y funud yma rhyngon ni a'r haul gan guddio'r haul o'n golwg ni, ac yn rhoi diffyg ar yr haul ini. Ond pe dase chi ar y ddaear, ac ar ei hochor dywyll hi, mi welech ei chysgod hi'n twllu'r lleuad. Ei chysgod hi sy'n gneud y lleuad yma'n dywyll rwan. I bobol ochor dywyll y ddaear, neu'r lle y mae hi'n nos rwan, y mae hi'n ddiffyg ar y lleuad."

"Mae nhad a mam, felly," ebe Moses, yn gweld diffyg ar y lleuad rwan, pan yden ni'n gweld diffyg ar yr haul?"

"Yden," ebe Shonto, "os yden nhw ar yr ochor dywyll iddi hi, lle mae hi'n nos. Ond os yden nhw ar yr ochor ole, dyden nhw ddim yn gweld y lleuad yma o gwbwl, o achos gwynebu'r haul y mae nhw, ac y mae hi'n ddydd arnyn nhw." "Be ydi diffyg ar y ddaear?" ebe Moses wedyn, a'i lais yn crynu, ydio'n rhywbeth sy'n niweidio pobol y ddaear?"

"Nag ydi, debyg iawn," ebe Shonto, "mwy nag y mae hwn yn ein niweidio ni. Mae hwn i bobol y ddaear yn ddiffyg ar y lleuad."

"Sut felly?" ebe Dic yn ddyryslyd.

"Fel hyn," ebe Shonto. "Dene ydi diffyg ar y ddaear,—mi welsoch y ddaear pan oedd hi'n nos yn tywynnu arnon ni fel lleuad fawr. Weithie ar adeg felly, yr yden ni—y lleuad ydwi'n i feddwl —yn mynd rhyngddi hi a'r haul, a'r lleuad yn taflu'i chysgod arni, fel y mae hi—y ddaear—yn taflu ei chysgod arnon ni rwan. Mae hyn i ni yn ddiffyg ar y ddaear, ond iddyn' nhw diffyg ar yr haul ydio,—am fod y lleuad, sy'n cuddio'r ddaear o olwg yr haul, yn cuddio'r haul, hefyd, o olwg y ddaear. 'Does dim niwed mewn diffyg,— dydio'n ddim ond un peth yn taflu'i gysgod ar beth arall, a chadw'r gole oddiwrtho."

Edrychodd Shonto'n fyfyriol a phrudd, a daeth golwg hen iawn dros ei wyneb am ennyd, fel yr olwg ar wynebau'r bobl sydd bob amser yn eich cynghori. "Ia," eb ef yn araf, "dene ydi pob diffyg,—ar ddyn ac ar fyd,—rhywbeth neu rywun sydd yn dwad rhyngddyn nhw a'r gole. Ac y mae'ch hen gartre chi rwan yn cadw gole'r haul oddiwrthach chi. Teimlad chwithig, hefyd, yw meddwl bod y'ch cartre chi, o bopeth, yn sefyll rhyngoch chi a'r gole. Ond y mae hi felly weithie, 'mhlant i."

"Mi gwelwn ni hi rwan," ebe'r ddau ynghyd, "ac 'rydech chi'n siwr mai'r ddaear ydi'r peth du acw rhyngon ni a'r haul?"

"Ydw," ebe Shonto.

"Du neu beidio, mae hi'n iawn, os y ddaear ydi hi," ebe Dic, "ni waeth am y gole os bydd hi yn y golwg."

Gadawsant y dyn a Shonto. Dringasant i ben y mynydd uchaf o fynyddoedd y lleuad i gyd,—

"Wel," ebe hwy, y naill wrth y llall, ar ôl dringo i'w ben, yr yden ni mor agos ati hi rwan ag y mae'n bosib i ni fod."

Daethant i lawr yn eu holau. Safai'r dyn, yntau, yn edrych yn hiraethus tua'r ddaear, ond nid oedd Shonto yno.

"Ymhle mae Shonto, Rhys Llwyd?" ebe hwy.

'Pan ddechreuodd yr haul ail ddisgleirio," ebe'r dyn, "yr oedd y lleuad yn ddisglair i bobol y ddaear, yn goleuo iddyn nhw, fel y mae o rwan. Ac mi aeth Shonto'n ôl ar un o'r pelydre. Mi faswn inne wedi mynd am dro efo fo ond nad oeddwn i ddim am y'ch gadel chi ar ôl."

Aroshasant i wylio'r ddaear. Y mae'n wir na welent mo'r ddaear ei hun, dim ond duwch ar yr haul, a hwnnw erbyn hyn yn dechreu cilio. Ond daeth rhyw lwmp rhyfedd i wddf pob un o'r tri wrth syllu ar y duwch, a meddwl mai yn rhywle yn y gwagle, draw acw, yr oedd y pethau goleuaf oll iddynt hwy,—y ddaear a'i phobl oll, a'u cartrefi.

"Be mae ein tade ni a'n mame ni'n ei neud rwan, tybed?" ebe Moses.

"Os yden nhw ar ochor y nos," ebe Dic, "yn eu gwlâu y mae nhw,—hwyrach yn breuddwydio amdanon ni, a methu â gwybod yn lle ryden ni. Mi garwn i gael rhyw gipolwg ar y ddaear ei hun, hefyd, yn lle y twllwch acw."

Edrychasant ar y tywyllwch yn hir wedyn, heb ddywedyd dim. Ie, yn rhywle yn y gwagle, draw acw, rhyngddynt â'r haul, yr oedd eu tadau a'u mamau. A mwy na hynny, i Foses, yno yr oedd yr eneth fach honno a welodd yn ei gwsg, ag ôl cyflaith ar ei genau, yn canu "O! tyred yn ôl." "Pam na ddowch chi efo ni'n ôl i'r ddaear, yn lle cartrefu yn yr hen leuad yma, Rhys Llwyd? ebe Moses wrth y dyn, wedi iddynt fod yn hir yn syllu'n dawel ar y cysgod yn cilio oddiar yr haul, "wn i ddim pa bleser yr ydech chi'n ei gael yma ar eich pen eich hun."

Daeth y prudd-der rhyfedd, a welsant ar ei wyneb rai troeon o'r blaen, i guddio'i wyneb eto. Cymerodd hwy ato, arweiniodd hwy i'r cysgod o'r gwres, ac adroddodd iddynt sut y daeth gyntaf i'r lleuad, a hanes y Llotyn Mawr. Yna aeth i feddwl am yr ochenaid a glywodd yng ngwaelod yr agen fawr, canys credai o hyd fod a wnelai honno rywbeth â'r Llotyn.