Rhys Llwyd y Lleuad/Nos a Gwawr

← Gweld y Wlad

Rhys Llwyd y Lleuad gan Edward Tegla Davies

Cysgod Yr Hen Gartref

X

NOS A GWAWR

WRTH fynd i mewn i dywyllwch yr ogof, gafaelodd Moses, mewn dychryn, yn nyn y lleuad, a theimlai Dic yn ymbalfalu am wneuthur yr un peth, a'r dyn yn eu harwain yn dyner i gonglau yn yr ogof, a'u gosod i led—orwedd yno. Eisteddodd yntau rhyngddynt, gan roddi ei fraich am wddf pob un. Eu teimlad oedd yr unig foddion, bellach, iddynt wybod am ei gilydd, canys nid oedd obaith iddynt weled gwefusau ei gilydd yn symud nes i oleuni'r ddaear gynhyddu. Yr oedd Moses, wrth gofio'i brofiad yn yr agen fawr, bron llewygu gan ofn, a hanner disgwyliai glywed yr ochenaid riddfanllyd drosodd eto, ac yn ei ofn crynai fel deilen. A braidd yn grynedig oedd Dic hefyd. Ymwthiodd y ddau yn nes i'r dyn heb wybod iddynt eu hunain. Yn sydyn teimlai'r ddau iasau oerion yn eu cerdded. Rhoddodd Dic ei law ar ei esgid, ac yr oedd ei esgid fel darn o rew. Teimlodd ei wyneb, ac yr oedd hwnnw yr un fath. O dipyn i beth daeth syrthni trostynt, gwahanol iawn i'r teimlad cyffredin o gwsg. Aeth y syrthni'n drymach, drymach. Fe'u teimlent eu hunain yn rhyw grebachu i'w gilydd, ac yna collasant bob gwybod am bopeth. Aethant mor ddideimlad â cherryg, ac felly y buont am na wyddent pa hyd.

Rywbryd teimlasant rywun yn eu hysgwyd, a neid iasant ar eu traed, ond methent â symud mwy, canys yr oeddynt cyn stiffied â choed. Wedi iddynt ddeffro'n iawn gafaelodd y dyn yn eu dwylo, ac arweiniodd hwy i enau'r ogof. O'r tuallan tywynnai'r sêr a'r ddaear,—y ddaear erbyn hyn yn hanner llawn, fel y lleuad ar ei hanner olaf.

Edrychodd Dic a Moses o'u hamgylch yn hir, yn syn, a distaw. Trodd Dic yn sydyn at ddyn

lleuad a gofynnodd,—

"Deydwch i mi, oedd gennoch chi rywbeth i'w neud ynglŷn ag ysgrifennu'r Beibil?"

"Diar annwyl, nag oedd,—be ydi Beibil, deydwch?" ebe'r dyn.

"Wyddoch chi ddim am y llyfr mae nhw'n i alw'n Feibil? "" ebe Dic,—" sut y gwyddech chi am y moch yng ngwlad y Gadareniaid 'te, ac am y Mab Afradlon a'i dad, o achos straeon o'r Beibil ydi'r rheiny?"

"Shonto ddeydodd y straeon hynny wrtha i, fel y deydes i wrthat ti o'r blaen," ebe'r dyn, "ac 'roedd o 'n deyd nad oedd dim straeon mor boblogiedd ymysg dynion â nhw."

"O!" ebe Dic, "meddwl 'roeddwn i wrth edrych ar y 'ddaear newydd' pan oedd hi gynne fel y mae lleuad newydd ar y ddaear. A chlywes i rioed amdani, pan oeddwn i gartre, ond mewn adnod,—sôn yr oedd yr adnod am 'nef newydd a a daear newydd '—ac mae'n anodd meddwl fod neb ond chi a Shonto erioed wedi meddwl am y peth. Ydech chi'n credu bod meddwl am ddaear newydd yn bosib i neb ond dyn o'r lleuad, sy wedi'i gweld hi drosto'i hun?"

"Naddo'n wir," ebe'r dyn yn frawychus, "fu gen i ddim rhan erioed mewn ysgrifennu na Beibil na pheth. Rydwi'n hollol ddiniwed oddiwrth hynny, beth bynnag."

"Peidiwch â chymyd atoch," ebe Dic, "gallswn i feddwl na ddylase neb fod yn rhyw ddigalon iawn am fod ganddo fo ran yn ysgrifennu'r Beibil, er na feder yr un ohonyn nhw obeithio bod yn boblogiedd iawn efo plant. O achos y peth casa ynglŷn â'r gwaith ydi fod y bobol a'i sgrifennodd o wedi rhoi llawer o drafferth heb ei eisio i blant drwy ei sgrifennu o 'n adnode, yn lle hebddyn nhw, fel rhyw lyfr arall."

Nid oedd gan y dyn ddim i'w ddywedyd bellach. A phan oedd ef yn myfyrio fel hyn troes Dic at Foses a dywedodd,—

"Gad inni fynd allan am dro."

Aethant allan, gan adael y dyn yn yr ogof, ac oedd y ddaear hanner llawn yn goleuo'r wlad. Cododd Dic ddwy garreg a phoerodd ar un i rwbio'r llall ynddi i'w llyfnhau, ond cyn gynted ag y cyffyrddodd y ddwy yn ei gilydd glynasant yn dynn fel na allai eu tynnu oddiwrth ei gilydd, er tynnu â'i holl nerth. Y poer oedd wedi eu rhewi. Gafaelodd mewn carreg arall, poerodd arni, a rhoddodd hi ar un o'r lleill, a dyna'r tair wedi glynu'n hollol dynn yn ei gilydd.

"Moses," eb ef, edrych ar y rhein. Fedre ni ddim gneud cadwen ohonyn nhw, dywed?

A dyna ddechreu poeri'n wyllt a glynu'r cerryg yn un rhes yn ei gilydd. Wedi bod wrthi'n hir, edrychodd Dic ar bigyn mynydd uchel yn ymyl, a phigyn mynydd uchel arall gyferbyn ag ef. Daeth syniad newydd i'w ben,—

"Moses," eb ef, oes gen ti ddigon o boeri i ddal am ddeuddydd neu dri?"

Be sy'n bod?" ebe Moses.

Mi gei weld yn y man," eb ef.

A dyna lle buont yn cydio cerryg wrth ei gilydd am agos i wythnos o'n dyddie ni, nes bod ganddynt gadwyn gannoedd o lathenni o hyd. Ac mor dynn y glynai'r poer y cerryg ynghyd, fel na allai neb dorri'r gadwyn. Wedi ei gorffen ceisiasant ei chodi, a synasant weld ei bod mor ysgafn,—mor ysgafn â chadwyn o beli eira heb eu gwasgu'n dynn. Aethant i ymofyn help y dyn. Yna cariasant un pen iddi am frig y mynydd pigfain oedd yn eu hymyl. Ac wedi rhoi poer ar garreg flaenaf y gadwyn cydiasant hi wrth garreg arall iddi i amgylchu'r brig yn dynn â hi. Cariasant y pen arall a rhwymasant ef yr un fath am frig y mynydd pigfain arall. A dyna siglen ardderchog, yr oreu a welwyd gan neb erioed,—nid o bren i bren fel ar y ddaear, ond o ben mynydd i ben mynydd, a'i sigl yn rhyw hanner milltir o hyd. Ac ni bu erioed y fath siglo. Eisteddent arni bob yn ail,—un yn siglo a dau'n gwthio. Yna rhedent ar hyd-ddi, ac wrth lithro neidient iddi a gafaelent ynddi, a siglo mawr wedyn gerfydd eu dwylo. Bwrient draed dros ben gan afael ynddi â'u dwy law, a'u pennau a'u traed rhwng eu breichiau ymhob rhyw fodd. Ni bu'r fath siglo erioed â'r siglo hwnnw.

"Feddylies i rioed," ebe Dic, "y base gennon ni ddigon o boeri i neud un mor hir. Choelia'r plant byth, wyddost, os awn ni'n ôl, ein bod ni wedi medru gneud siglen efo poeri, ond dene rywbeth newydd i'w ddysgu iddyn nhw."

"'Does dim peryg iddyn nhw goelio," ebe Moses, "ond feddylies inne ddim chwaith y base ni'n medru ei gneud hi heb ofyn am fenthyg tipyn o boeri gan yr hen ddyn. Ond, ran hynny, 'roedd fy nannedd i'n rhedeg o hyd wrth feddwl am y siglo fydde ene ar ôl ei gneud hi. Ond pam yr oedd hi mor ysgafn dywed,—fel cadwen o beli eira?

Wyt ti ddim yn cofio'r dyn yn 'sbonio'r peth inni?" ebe Dic, ond dydwi ddim yn rhyw gofio'n dda beth oedd o."

Ar hyn dyma'r dyn heibio, ac yn dechreu siglo ar y siglen fel hogyn bach, yn ôl ac ymlaen, hanner milltir ar dro. Daeth oddiarni yn y man, ac eisteddodd i orffwys. Ac am ryw reswm edrychai'n brudd a siomedig.

"Sut y mae'r siglen mor ysgafn a hithe'n gerryg, Rhys Llwyd?" ebe Dic wrtho.

"Mi esbonies iti o'r blaen," ebe'r dyn yn swta.

'Dydwi ddim yn cofio'n dda," ebe Dic.

Wel," ebe'r dyn yn brudd, y mae trymder baich yn dibynnu ar y byd yr wyt ti ynddo fo pan fyddi di'n ei gario, wyddost. Dene dy dad yn dy gario di dros afon, a gŵr y drws nesa yn dy gario di, i brun ohonyn nhw y byddi di sgafna?"

"I nhad," ebe Dic.

'Felly!" ebe'r dyn.

Felly be?" ebe Dic.

"Felly," ebe'r dyn. Cododd ac aeth yn ei flaen â'i ben i lawr, a gadael Dic a Moses yn edrych ar ei gilydd mewn dyryswch.

Wedi aros tipyn yno aethant ar ei ôl, a gwelsant ef yng ngenau'r ogof yn edrych yn hiraethus ar y ddaear. Pan ddaethant ato siriolodd dipyn, ond nid oedd rhyw lawer i'w gael ganddo.

O dipyn i beth dechreuodd goleuni newydd ymddangos ar y gorwel, ac fel y cryfhâi, ymddangosai'r lleuad fel ped edrychech arni trwy wydr glas.

"Be ydi hwn?" ebe'r ddau fachgen ynghyd. "Y wawr," ebe'r dyn,—" yr haul sy'n codi." "Codi rwan?—'does dim gwerth er pan aeth o i lawr. Dechre gafael yn fy nghysgu yr oeddwn i pan ges i fy ysgwyd," ebe Dic.

"Mae pythefnos er pan aeth o i lawr," ebe'r dyn.

"Be, ddaru ni ddim cysgu am agos i bythefnos?" ebe'r ddau.

Do, a naddo hefyd, heblaw eich bod chi wedi treulio'r darn ola ohoni hi efo'r siglen," ebe'r dyn. "Nid cysgu fasech chi'n ei alw fo, ond fferru. Onibae am y fale lleuad mi fasech wedi hen farw. Mi glywsoch am y draenog, a'r twrch daear, a rhyw greaduried felly, sy'n gymint o ffrindie â'r Tylwyth Teg, fel y mae nhw'n cysgu trwy'r gaea—nid cysgu fel yr edrychir ar gysgu'n gyffredin y mae nhw chwaith. Eu gwaed nhw sy'n oeri, nes ei fod o bron wedi rhewi, ac y mae eu calonne nhw'n curo'n wan iawn, rhyw chwarter byw y mae nhw. Dene sut y mae nhw'n byw o gwbwl heb fyta am gymint o amser,—dydi eu cyrff nhw ddim yn treulio ond ychydig iawn arnynt eu hunen. Mae'u bywyd nhw wedi ei droi i lawr, megis, fel lamp. Mae Shonto'n gwybod y cwbwl amdanyn nhw. Corff sy'n treulio llawer arno'i hun sy'n byta llawer, wyddoch. Os ydech chi am fyw'n hir rhaid i chi fyw'n aradeg. Felly y bu hi arnoch chithe yn yr ogo. Yr oedd eich cyrff chi'n hollol oer, fel lwmp o rew, neu oerach. Rydech chi wedi rhewi am dros wythnos, ac nid cysgu."

Yr oedd y ddau wedi eu glân syfrdanu, ac mor fud â phe na bai eu tafodau wedi dechreu meirioli eto. Aeth dyn y lleuad yn ei flaen i siarad,—

"Mae hi mor oer ar y lleuad yma yn y nos ag ydi hi o boeth yn y dydd," eb ef, "Pe base dyn heb fyta fale lleuad yn dwad yma, mi rewai yn ddelw ymhen ychydig eiliade; ac yn lle eich bod chi'n gorfod cerfio carreg fedd iddo fo, mi fase'i gorff o 'n gneud carreg fedd iawn iddo fo'i hun, pa ddelw berffeithiach o ddyn na fo'i hun wedi rhewi? Y drwg ydi na fase'i goffa fo ddim. yn hir yma. Unweth y code'r haul mi feiriole'n llyn. Cofiwch, 'mhlant i, am fyw fel y meder eich coffa chi ddal gwres yr haul, wedi i'r nos gilio, ac i'r byd eich gweld chi yn y'ch lliw y'ch hunen. Pe gafaelai rhywun heb fyta fale lleuad mewn carreg yma yn y nos, mi fase'n serio ei law o fel tase hi'n lwmp o dân, gan mor oer ydi hi. Mae peth oer iawn, a pheth poeth iawn, yn gneud yr un peth i chi, wyddoch. Mi feder hyd yn oed chi, sy wedi byta fale lleuad, deimlo tipyn o'r dylanwad yma, os carech chi deimlo'r cerryg o'ch cwmpas, er nad yden nhw ddim mor oer ag oedden nhw ychydig funude'n ôl."

Plygodd Moses, a chyffyrddodd â charreg, ond neidiodd i fyny fel pedfai wedi ei saethu, gan drawo'i fys yn ei enau, a rhoddi'r peth tebycaf i sgrech ag a allai neb mewn byd di—sŵn. Yr oedd Dic ar wneuthur yr un peth pan ddigwyddodd hyn i Foses, a bu hynny'n ddigon iddo.

"Mae'r garreg yma'n boeth fel tân," ebe Moses pan ddaeth ato'i hun, "welwch fel mae hi wedi llosgi'n llaw i." Ac ar law Moses yr oedd llosg ffyrnig.

"Ddyle hi ddim gneud fel ene iti, chwaith," ebe'r dyn, mae'n rhaid fod dylanwad y fale lleuad yn dechre darfod arnat ti. Nid poeth fel tân ydi hi, ond oer fel rhew,—oerach o lawer iawn na rhew. Mi fase pethe yr un fath ar y ddaear pe tase hi bythefnos heb haul."

Ar hyn sylwodd y ddau fod y goleu glas yn cynhyddu, a gofynasant beth ydoedd mewn gwirionedd, canys nid oedd yn ddim tebyg i wawr. Gwelsai'r ddau'r wawr yn torri unwaith, wedi iddynt godi'n fore i fynd i gasglu bwyd y barcud.

"Dowch efo mi," ebe'r dyn, "i'w weld o 'n well." A chydag ef yr aethant i ben mynydd. Yr oedd popeth,—pob carreg, pob tipyn o lwch a thywod, pob bryn a mynydd, a gwastadedd a dyffryn, yn hollol las, ac yr oedd yr olygfa mor ddieithr fel nad oedd ganddynt ddim llai nag ofn.

"Y wawr ydi hi'n siwr i chi," ebe'r dyn, "nid coch, a phob lliw, ydi'r wawr yma, ond glas." 'Rargien, mae o 'n ole annaturiol," ebe Dic, â rhyw ias yn mynd drosto.

"Pam y mae'r wawr yn las yma, deydwch?" ebe Moses wrth y dyn, gan edrych yn ddyryslyd.

"Dydw i ddim yn glir iawn ar y peth fy hun," ebe'r dyn, "ond mi fu Shonto'n ceisio 'sbonio pethe imi pan weles i wawr y ddaear, a sylwi bod hi'n goch."

Edrychodd y dyn i fyny, a daliodd ei olwg yn hir a hiraethus ar y ddaear, oedd fel lleuad fawr ar fachlud. Aeth yn ddistawrwydd trwm. Toc, gwelent rywbeth du yn dyfod o'r gwagle o gyfeiriad y ddaear, fel mellten, ac yn dyfod yn union tuagatynt. Disgynnodd ar y lleuad, bron yn eu hymyl, ac i fyny'n ôl fel pêl, i lawr wedyn, ac i fyny wedyn. Pan oedd ar ddisgyn drachefn,—

"Pêl droed ydi o," ebe Dic, ac ar sgruth tuagato, a chic iddo nes disgyn ohono wrth ymyl Moses. Bywiogodd Moses trwyddo, a chic yn ôl tuagat Ddic, a Dic yn ôl wedyn tuagato yntau.

"Pêl droed o'r diwedd, diolch am hynny," ebe Dic, a chic i'r bêl i fyny bron o'r golwg. Wrth iddi ddyfod i lawr daliwyd hi ar flaen troed Moses, ac i fyny â hi drachefn. A chicio'n ôl a blaen, ac i fyny ac i lawr, y buont am hydoedd. Ni sylwent ar ddyn y lleuad yn rhedeg yn ôl a blaen o'r naill i'r llall, ac ar ôl y bêl o hyd, fel pe am ei hachub rhagddynt. Eithr dyna a wnai. Neidiai a chwyfiai ei freichiau, a rhedai oddiamgylch fel pe gwelech ddyn yn y pellter mawr yn ceisio rhoddi arwydd bod ei dŷ ar dân, ond yn rhy bell i neb ei glywed. Eithr cyn iddo gyrraedd y bechgyn bob tro, dyna gic i'r bêl, a hwythau'n cael hwyl fawr eu hoes, gan mor uchel a phell y cicient hi. O'r diwedd, wrth iddi ddyfod ar ffrwst oddiwrth Foses at Ddic, dyna ef yn ei dal ar flaen ei droed, a chic iddi mor bell nes ei bod wedi sefyll yn ei hunfan ymhell cyn iddynt fedru ei chyrraedd. Wrth fynd ati gwelent y bel yn gwingo fel creadur byw mewn poen, a llaw yn codi oddiwrthi. A dyna'r ddau yn wylltach nag erioed tuagati. A beth ydoedd, o bawb ar wyneb y ddaear, a'r lleuad, ond Shonto'r Coed, wedi dyfod am dro o'r ddaear ar belydryn o oleuni.

Dyna ochenaid fawr riddfanllyd—a ffrwydriad. [Tud. 103.

A'r croeso a gafodd oedd ei wneuthur yn bêl droed. Disgwyliai'r dyn amdano ers tro, dyna'r paham yr edrychasai'n hiraethus a phrudd tua'r ddaear. Ac yr oedd wedi ei adnabod pan ddisgynnodd, dyna'r paham y rhedai'n wyllt yn ôl a blaen ar eu holau.

Yr oedd Shonto'n gleisiau i gyd, a buasai wedi marw onibai nad oes neb yn marw ymysg y Tylwyth Teg. Wedi i'r bechgyn ddangos digon o ofid, ac i Shonto ddyfod ato'i hun, dyna dynnu rhoddion iddynt o'i bocedi,—cnau daear, afalau surion, dail melys, a chig y brain.

"Shonto," ebe'r dyn, a fedri di 'sbonio'r wawr las yma i'r bechgyn?

"Wel," ebe Shonto, cyn belled ag yr ydw i 'n dallt, fel hyn y mae hi. Fuoch chi'n edrych ar oleuni'r haul trwy'r gwlith, a gweld chwech neu saith o liwie?"

"Do," ebe'r ddau, "mi welson hynny, nid drwy'r gwlith, ond drwy ein dagre pan oedden nhw wedi rhewi, ar y ffordd yma."

"Dene fo, felly," ebe Shonto. "Mae'r lliwie ene i gyd wedi eu plethu i neud gole'r haul, a chanlyniad y plethu ydi gneud gole gwyn. Rydwi'n gwybod, o achos mai'r Tylwyth Teg sy'n eu plethu nhw. Mae ene rai digon medrus yn ein mysg ni i neud hynny heb i'r pelydre blethu am eu coese nhw A darne o belydre goleuni o wahanol liwie wedi eu torri o'u blaene nhw, a'u plethu, ydi 'nghoron i fel brenin."

Ysgydwodd Dic Foses, a winciodd arno,—

"Wyt ti'n cofio stori'r adnod honno'n rhedeg ar ôl y bachgen," eb ef. 'Wyddost ti be?—mae o'n glwydde i gyd, ond mae o 'n ddifyr iawn hefyd."

Aeth Shonto yn ei flaen heb sylwi,—

"Wel, pan gyfyd yr haul," eb ef, "mae pob un o'r lliwie yma'n teithio am y cynta i'r ddaear, a'r lleuad, a rhai ohonyn nhw'n medru teithio'n gyflymach na'i gilydd, ond nid y rhai cyflyma ydi'r rhai cryfa i wthio trwy anawstere. Y cyflyma ydi'r lliw glas, a phan dyrr y wawr ar y lleuad, hwnnw sy'n cyrraedd yma gynta. A dene pam y mae'r wawr yn las yma. Ar y ddaear mae hi'n wahanol. Mae awyr ar y ddaear, a rhaid i'r pelydre yma o wahanol liwie wthio trwy'r awyr cyn cyrraedd y ddaear. A'r pelydre coch ydi'r cryfa at y gwaith hwnnw. Rhai da am wthio ydi pelydre coch, ac am hynny nhw sy'n cyrraedd y ddaear gynta, ac y mae'r wawr yno o ganlyniad yn goch."

"Sut y mae'r gole'n wyn tua chanol dydd, 'te?" ebe Dic.

"Mae'r pelydre i gyd wedi medru gwthio trwodd erbyn hynny, ac wedi'u plethu efo'i gilydd," ebe Shonto.

Diar mi," ebe Dic, "pwy fase'n meddwl am liwie'n rhedeg y ras?"

"Ac i feddwl," ebe Moses, "mai gole wedi ennill y ras ydi'r gole coch a welwn ni pan fydd y wawr yn torri."

"Mi af ar fy llw," ebe Dic, dan chwerthin, "mai dene pam y nillodd Bob y Felin y ras yn nhê parti'r Ysgol, am fod ganddo fo wallt coch. Ond be mae'r pelydre coch yn i gael yn wobr, tybed, am ennill y ras?"

Troes y dyn at Ddic gan edrych i fyw llygaid Moses, a dywedyd,—

"Wn i ddim, os nad cael bod y cynta i edrych ar wyneb yr eneth fach honno a ganodd 'O! tyred yn ôl.'"

A gwridodd Moses at fôn ei wallt. Ar yr eneth a'r darn cyflaith yr oedd ei feddwl ef o hyd, hyd yn oed ar doriad y wawr yn y lleuad.