Rhys Llwyd y Lleuad/Gweld y Wlad

← Tan Gwyllt

Rhys Llwyd y Lleuad gan Edward Tegla Davies

Nos a Gwawr

IX

GWELD Y WLAD

"Dowcн am dro i weld y wlad cyn iddi nosi," ebe dyn y lleuad wrth Ddic a Moses, wedi iddynt fod yn pensyfrdanu'n hir yn yr ogof uwchben y rhyfeddodau yr oeddynt yn eu canol,—y syniad o ffrwydro bydoedd a throi'r darnau'n dân gwyllt. Ac i ffwrdd â hwy.

Syllent o'u hamgylch ar y mynyddoedd pigfain a ymestynnai i bob cyfeiriad, a chylch o fynyddoedd yn eu hymyl â phantle fel cawg mawr rhyngddynt. A phobman yn glir,—yn annisgrifiol glir.

Pam y mae hi bob amser mor glir?" ebe Dic.

"'Does yma ddim awyr na dŵr, fel y dylech chi wybod erbyn hyn," ebe'r dyn. Felly 'does yma ddim llwch yn nofio o'ch cwmpas chi, am mai yn yr awyr y nofia llwch. A chan nad oes dŵr nid oes niwl, o achos o ddŵr y mae niwl yn dwad, y diferion dŵr a'r llwch yn cymysgu â'i gilydd."

Wedi cerdded ychydig dechreuodd camau'r bechgyn arafu, er ei bod yn ysgafnach o lawer i gerdded yno nag ar wyneb y ddaear. Ac mor flinedig oeddynt cyn bo hir fel y collasant bob blas ar yr hen chwarae osgoi cerryg mawr a lawiai o hyd oddiuchod.

"Diar mi, mae hi'n boeth yma hefyd," ebe Dic yn y man.

"Poeth fase hi ar y ddaear hefyd," ebe'r dyn, "pe dase'r haul yn tywynnu â'i holl egni arni hi am bythefnos yn ddi—stop, heb gwmwl na pheth i'w rwystro. Ac y mae hi'n boethach yma nag y basech chi byth yn meddwl. Onibae am y fale lleuad hynny, mi fasech wedi ffrio neu rostio neu doddi ers talwm. Mae hi'n ddigon poeth yma i rostio cig a berwi dŵr, a phoethach o lawer na hynny. Ond raid i chi ddim ofni,—mae'r fale hynny'n eich cadw rhag pob peryg,—ar hyn o bryd, beth bynnag."

Ymhle y mae'r fale lleuad yn tyfu?" ebe Dic, "o achos weles i ddim byd tebyg i bren er pan ydwi yma."

"Dyden nhw ddim yn tyfu," ebe'r dyn, "fi sy'n eu gneud nhw."

"Efo be?" ebe Dic.

Fi bia'r gyfrinach honno," eb ef, "ond be feddyliech chi o'r mynyddoedd hyn?

Ar y chwith iddynt yr oedd rhes aruthrol o fynyddoedd, fel gwal fawr, wastad, yn rhedeg cyn belled ag y gallent weled, er ei bod yn ddigon clir iddynt weled i unrhyw bellter bron. Ar draws y rhes fynyddoedd, o dro i dro, yr oedd agennau mawr, tywyll, i'r ochr arall. Ac mor dywyll a dwfn oedd yr agennau hyn oni chodent fraw ar y dyn cryfaf. Mynyddoedd pigfain; cylchoedd o fynyddoedd o amgylch dyfnder mawr; a'r rhes hir, lefn, hon o fynyddoedd ar y chwith iddynt, a welent ar bob llaw. Ac yr oedd yr agennau tywyll ar draws y rhes fynyddoedd yn ddychrynllyd.

"A gawn ni fynd i'r agen yma?" ebe'r dyn, dan sefyll o flaen y fwyaf a'r ddyfnaf ohonynt. Daeth arswyd ar y bechgyn, ac fe deimlai hyd yn oed Dic ei ddannedd yn crynu gan oerfel wrth edrych arni, er bod y gwres crasboeth yn dal cyn gryfed ag erioed.

"Ni fum i erioed yn yr un ohonyn nhw," ebe'r dyn wedyn, "dydio ddim yn lle rywfodd i neb fynd iddyn nhw ar ei ben ei hun. Ond mae gen i syniad y down ni o hyd i rywbeth na welson ni mono fo o'r blaen yn y lleuad os awn ni i mewn."

Aeth yn ei flaen i mewn i'r agen. A rhwng arswyd a pheidio dilynwyd ef gan Ddic a Moses.

"Peidiwch ag ofni," ebe'r dyn, mae gen i syniad go dda i ble y mae'r agen yn cyfeirio." Gafaelodd yn un llaw i Ddic, a dywedodd wrth Foses am afael yn llaw arall Dic, am y byddai'n anghyffredin o dywyll yn yr agen cyn bo hir.

Ac i mewn â hwy. Yr oedd hi'n dywyll fel y fagddu, ac yn ddistaw fel y bedd. Ni welent wefusau ei gilydd yn symud bellach. Aent ymlaen ac ymlaen, mewn tywyllwch dudew a thawelwch llethol. Ni chlywent gymaint â siffrwd troed er eu bod yn troedio cerryg caled. Gallent weld uwch eu pennau, trwy'r agen, y sêr yn disgleirio'n danbaid, yn llawer iawn tanbeidiach nag ar y ddaear, a chongl y ddaear yn disgleirio yn yr uchelder, fel lleuad newydd. Ond yr oeddynt yn rhy ddwfn i'r goleuni fod o unrhyw fantais iddynt. Ni ellwch ddychmygu am fod mewn cyflwr tebyg iddynt ond mewn breuddwyd,— yn mynd i lawr, i lawr, o hyd, heb weld rhithyn o ddim, a heb glywed y sibrwd lleiaf. Ac os digwyddent 'ollwng dwylo ei gilydd gallent fod ar goll am byth. Mewn lle tebyg i hyn ar y ddaear yr hwyl ydyw bloeddio, a chlywed ateb eich llais drosodd a throsodd drachefn. Ond nid oedd wiw iddynt weiddi yma, canys ni chlywid na siw na miw hyd yn oed oddiwrth y floedd fwyaf. Ac nid oedd ganddynt anadl i weiddi.

Teimlai'r ddau awydd wylo weithiau, ond ni allent ddywedyd eu hawydd i'w gilydd. Ac nid yw wylo'n cyrraedd ei amcan onibae bod rhywun yno i'ch gweled neu i'ch clywed. Dyna, o leiaf, oedd y fantais o wylo i Foses. Ni feddyliai ef fod wylo'n werth dim ond i ennyn cydymdeimlad. Am hynny gallodd ef ei orchfygu ei hun yn bur dda yma.

Yr oedd yn wahanol ynglŷn â Dic. Ni wylai ef am y byd, os byddai rhywun yn edrych. Fe'i teimlai ei hun yn ormod o ddyn i wneuthur peth mor fabïaidd â cholli dagrau. Bu'n anodd peidio lawer tro er pan oedd yn y lleuad, ond buasai'n well ganddo farw na gadael i ddyn y lleuad a Moses ei weld yn wylo. Eithr ni welai

Ac i mewn â hwy. [Tud. 79

ac ni chlywai neb ddim oddiwrtho yma. Yr oedd teimladau hiraethus am y ddaear yn ymgasglu yn ei fynwes ers tro, ond ei fod yn ceisio eu mygu. Fodd bynnag, yn y tywyllwch a'r distawrwydd ofnadwy hwn mentrodd feddwl yn rhydd am destunau ei hiraeth,—am ddringo coed, a rhedeg ôl cwnhingod, a physgota, a pheltio â chacimwci, a dringo tŵr yr Eglwys i ganu'r gloch ar gam amser, a chant a mil o bethau eraill,—a thorrodd allan i wylo o eigion ei galon. A dyna fel y teithient,—y dyn ar y blaen yn arwain Dic gerfydd ei law, a Dic yn arwain Moses, yntau, gerfydd ei law, y dyn yn teimlo braidd yn ofnus, Moses yn brudd ac mewn arswyd, a Dic yn wylo megis na wylodd erioed yn debyg o'r blaen, a dim un ohonynt yn gwybod dim am deimladau'r llall. Yr oedd yn ddistaw fel y bedd, drwy'r cwbl, a chyn dywylled â'r fagddu, a hwythau'n mynd ymlaen, ac ymlaen, ac yn ddyfnach a dyfnach o hyd, a'r dyn yn ofni bob munud y byddai'n ddiwedd y byd arnynt, a Dic yn wylo fel un heb obaith. Ac ni allai beidio, er bod ei ddagrau'n rhewi ei lygaid yn dynn, ac yntau'n methu â gollwng dwylo'r hen ddyn a Moses i'w symud ymaith. Yn hollol sydyn dyna sŵn, y sŵn cyntaf a glywsant er pan oeddynt ar y lleuad. Sŵn ochenaid riddfanllyd ydoedd, yn atseinio dros bob man, ac yn tarddu o ddyfnder calon rhywun oedd â'i galon ar hollti'n ddwy. Ochenaid Dic ydoedd, a dychrynodd gymaint ato'i hun fel y peidiodd â'i wylo cyn i'r un o'r ddau arall wybod mai oddiwrtho ef y daeth.

Safodd y tri, dyn y lleuad a Moses wedi fferru gan fraw.

"Ochenaid rhywbeth byw oedd nene,' ebe dyn y lleuad, "a wyddwn i ddim bod ene ddim byw ar y lleuad ond fi." Gwrandawsant drachefn, ond ni chlywsant ochenaid wedyn. Ac ni ŵyr neb hyd heddyw ddim amdani ond Dic ei hun. Eithr ychwanega at ddiddordeb stori Moses, wrth adrodd hanes ei daith i'r lleuad, pan sonia am y creadur dychrynllyd oedd yn ochneidio yn yr agen, na wyddai hyd yn oed dyn y lleuad ei hun ddim amdano.

Wedi tewi o'r ochenaid, dyna'r sŵn mwyaf dychrynllyd yn disgyn ar eu clyw wedyn. Ac er mai sŵn dychrynllyd ydoedd, yr oeddynt bron neidio gan lawenydd, oherwydd tybiai eu bod wedi dyfod o hyd i awyr, ac y gallent anadlu a chlywed ei gilydd bellach. A medrai Dic ollwng dwylo'r hen ddyn a Moses i daflu ei ddagrau ymaith.

"Be sy'n bod, ac ymhle yr yden ni?" ebe Moses. Yr oedd Dic yn rhy brysur yn ceisio ei lywodraethu ei hun i ddywedyd dim.

"Arhoswch dipyn bach i chi gymryd y'ch gwynt ar ôl dwad o hyd i beth," ebe dyn y lleuad. Gwelent ei gilydd gynt, ond ni allent glywed ei gilydd, clywent ei gilydd yn awr, ond ni allent weled ei gilydd.

"Dene 'roeddwn i'n lled-ddisgwyl ei gael," ebe'r dyn, toc, a hwythau'n ei glywed i'r dim. "Deydwch chi, rwan, fod dŵr y ddaear yn sychu. Ymhle y disgwyliech chi weld y tipyn dŵr ola cyn iddo sychu oddiar wyneb y ddaear yn llwyr?'

Wedi meddwl tipyn atebodd Dic,—" Yn y pylle isa yng ngwaelod y môr."

"Da iawn," ebe'r dyn, "ac mi fum i 'n meddwi y galle'r un peth fod yn wir am awyr, pe base awyr y ddaear yn darfod, y caech chi'r peth dwaetha ohono fo yn yr un fan. Mae pob tipyn o ddŵr oddiar wyneb y lleuad yma wedi darfod, ond y mae tipyn o wlybaniaeth ar y cerryg yma, teimlwch nhw."

Teimlodd y bechgyn hwy, ac yn wir yr oeddynt fel pe baech yn rhwbio cefn llyffant—yn llaith ac oer.

Clywent y dyn yn eu crafu â'i ewinedd. "Crafwch chithe nhw â'ch gwinedd," eb ef wrthynt, synnwn i ddim nad rhyw fath o fwswg ydi hwn, ac mai dyma'r unig beth byw ar y lleuad ond ni."

Wrth grafu teimlent fod rhywbeth yn dyfod oddiwrth y cerryg, ac yn glynu dan eu hewinedd.

"Peidiwch â'i rwbio oddiar eich dwylo," ebe'r dyn, "nes i ni fynd i le agored."

"Ac y mae'n debyg fod yr awyr fel y dŵr yn hyn o beth," eb ef wrthynt ymhen tipyn,— pan na bydd ond ychydig iawn ohono, casgl fel dŵr i'r lleoedd isa, fel y deydodd Dic. Mae'n rhaid ein bod ni rwan yng ngwaelod yr agen isa yn y lleuad, os nad oes ene rywbeth tebyg yng ngwaelod yr agenne erill, er na welais i rioed yr un oedd yn edrych mor ddychrynllyd â hon. Dyma waelod y cwm isa, os mynnwch chi, yn y lleuad. A chyn belled ag y gwn i, 'does dim awyr yn unman yn y lleuad ond yn y fan yma."

Balch iawn oedd y bechgyn o glywed ei gilydd yn siarad. A dechreuodd y ddau ganu tipyn. Mor falch oeddynt nes anghofio'r sŵn arall a ddeuai atynt,—sŵn ofnadwy, fel rhyfel mawr yn y pellter, a phawb yn saethu gymaint fyth. Deuai'r clecian, clecian, cyson, gwyllt, hwn o bob cyfeiriad, ac yr oedd yn llethol ar adegau.

"Peidiwch â dychryn," ebe'r dyn. "Mi ellwch fod yn dawel nad oes dim rhyfel yn y lleuad. Yr ydech chi mewn byd di-ryfel o'r diwedd. Mae eisio dau i ffraeo, a 'does dim ond un yn byw yma. Falle fod ene fydoedd erill nad oes dim ond un yn byw arnyn nhw. Dene'r unig fydoedd y gellwch chi fod yn siwr nad oes dim rhyfel ynddyn' nhw. Rydwi'n credu mod i 'n gwybod beth ydi'r sŵn. Mi weles rywbeth tebyg pan oeddwn i ar y ddaear am dro yn edrych am Shonto. Ryw nosweth mi ddaru o a finne lithro i lawr y simdde i dŷ'r hen Feti Llwyd y Bryn i roi arian daear ar yr aelwyd. Mae'r Tylwyth Teg yn gneud hynny i bobol dda. 'Roedd carreg fechan yn y tân, wedi mynd yno efo'r glo. Fedrwch chi ddeyd be ddigwyddodd iddi hi?"

Clecian dros y lle," ebe Dic.

"I'r dim," ebe'r dyn, dene ydi'r sŵn yma dybygswn i,—y cerryg yn clecian ar wyneb y lleuad yng ngwres yr haul. Y mae nhw felly o hyd, ond chlywch chi monyn nhw am nad oes dim awyr yn unman ond yn y fan yma, er bod eu cryndod nhw ar wyneb y lleuad o hyd. Cluda'r tir y cryndod hyd yma, neu'r sŵn os mynnwch chi, ac wedi iddo gyrraedd yma, a'i drosglwyddo i'r awyr, cluda'r awyr ef i'ch clustie chithe. Dene pam y clywn ni nhw yma. Ond gedwch i ni fynd ymlaen."

Ac oddiyno yr aethant gan siarad gymaint fyth. O dipyn i beth teneuai eu lleisiau, ac yna peidiasant, yn llwyr. Daethant wedyn i oleuni'r haul, ac i'r tawelwch. Edrychasant ar eu dwylo, ac yr oedd math ar gen dros eu cledrau, ac yn enwedig dan eu hewinedd.

"'Dyma'r unig fywyd sydd yn y lleuad, y mae'n debyg," ebe'r dyn,—" y cen ene, sy'n tyfu ar y cerryg yn nyfnder mwyaf yr agen fawr. Dene'r unig le ag awyr ynddo ar wyneb y lleuad, cyn belled ag y gwn i; a'r unig le ag unrhyw arwydd o wlybaniaeth ynddo. A garech chi fynd am dro yno'n ôl? "

Eithr ni charai'r bechgyn fynd yn ôl. Yr oedd y tywyllwch a'r sŵn mor ddychrynllyd nes teim!o ohonynt mai gormod o dasg fuasai ei wynebu eilwaith. Ac yr oedd hyd yn oed Dic ei hun yn teimlo hynny. A myfyriai'r dyn beth ydoedd y griddfan mawr oedd yn yr agen, canys ni allai beidio â chredu na allai neb ond bod tebyg i ddyn riddfan felly. A beth pedfai un arall, heblaw ef, wedi dyfod i fyw i'r lleuad? A'r un hwnnw, y Llotyn Mawr!

"Mi awn ni i chwilio am yr ogo y daethon ni ohoni hi, cyn iddi dwllu," ebe'r dyn. "Mi welwch fod yr haul yn nesu at fynd i lawr, ac yr yden ni wedi cael diwrnod da,—agos i bythefnos o hyd, ac y mae hi'n oeri'n gyflym."

A thua'r ogof yr aethant. Safodd Dic a Moses a dyn y lleuad am ychydig yng ngenau'r ogof i wylio'r haul yn machludo. Gwelent ef yn cilio, cilio, o'r golwg dros y gorwel yn araf, nes diflannu o'r rhimyn olaf, ac yn hollol sydyn daeth yn nos.

"Ymhle y mae'r min nos?" ebe Dic, "dydi hi ddim yn mynd yn dywyll yn hollol sydyn ar y ddaear?"

Ond nid atebodd neb ef, canys ni welai neb ei wefusau'n symud; ac am hynny ni wyddai neb ei fod yn siarad. Nid oedd goleuni ond goleuni'r sêr, a'r rhimyn daear newydd. Cofiwch, o hyd, mai'r ddaear oedd eu lleuad hwy.