Rhys Llwyd y Lleuad/Hiraeth
| ← Mewn Dyryswch | Rhys Llwyd y Lleuad gan Edward Tegla Davies |
Dechreu Esbonio |
V
HIRAETH
WEDI dyheu llawer am ffoi i'r lleuad o drybini'r byd, dyna hwy yno o'r diwedd. Gwahanol iawn. ydoedd i'r hyn y dychmygodd yr un ohonynt amdani. Ni feddyliasant erioed ei bod chwarter mor bell o'r ddaear, nac mor fawr o lawer iawn. Yn lle bod filoedd ar filoedd o filltiroedd i ffwrdd, ni thybiasant y gallai fod yn ddim ond rhyw dair neu bedair milltir.
Edrychasent ar y lleuad bob amser fel cylch goleu yn yr awyr, yn ddigon o faint i ddal y dyn, a rhyw ddau neu dri eraill efallai. Eithr wedi cyrraedd yno gwelsant ei bod yn fyd mawr, eang, a mynyddoedd, a gwastatiroedd, a dyffrynnoedd ynddo i bob cyfeiriad. Yr oedd yn llwyd dywyll yno pan gyraeddasant, ac ychydig o'r haul yn y golwg, ar fin diflannu, a'r ddaear yn llawn oleu, fel lleuad fawr iawn. Gwelsant adeg yno pan oedd eu byd hwy—y lleuad—yn llawn oleu, a'r ddaear i'w gweld uwchben fel rhimyn o leuad newydd, ond bu raid aros tipyn i bethau fod felly. O'r diwedd, daeth yn nos hollol ar y lleuad, a'r ddaear yn tywynnu yn y gwagle fel lleuad lawn,—yr unig oleuni iddynt ond goleuni'r sêr.
Collasant lawer ar eu cysgu yn ystod y cyfnod goleu, canys er bod yr haul fel pe ar fin mynd i lawr pan gyraeddasant yno, bu ddeuddydd neu dri o hyd dyddiau'r ddaear cyn cilio o'r golwg yn llwyr. Pan ddaeth y tywyllwch teimlent yn swrth iawn, ac er pob ymdrech i gadw'n effro, syrthiasant i gysgu. Cymerodd dyn y lleuad hwy bob yn un yn ei freichiau, a chludodd hwy i ogof fawr dan fynydd uchel, rhag i un o'r cerryg mawr ddisgyn o'r gwagle uwchben a'u lladd yn eu cwsg. Buont yn cysgu'n hir, a'r dyn yn eu gwylio. Weithiau gwenent yn eu cwsg, ac weithiau gwelid dagrau'n disgyn i lawr eu gruddiau o'u llygaid caead, ac yn rhewi o un i un nes ymddangos fel rhes o berlau yn hongian oddiwrth flew eu llygaid. Dyna Foses yn y man yn neidio'n wyllt ar ei draed, ac yn rhoddi sgrech annaearol, neu, o leiaf, yn rhoddi ffurf sgrech. Ond er i'w wyneb fynd i bob ffurf, a'i enau agor fel popty, ni chlywid dim.
A welsoch chwi, rywdro, geiliog wedi colli'i lais yn canu? Naid i ben y domen, ysgwyd ei adenydd, estyn ei wddf, egyr ei enau, ac ymddengys fel pe'n gwthio darn o asgwrn o'i wddf,—a dyna'r cwbl. Ni chlywir na chân na griddfan ganddo. Cân ddiddorol yw cân ceiliog mud. Felly Moses. Edrychodd yn wyllt o'i amgylch yn y tywyllwch, heb oleu yn unman, ond rhyw adlewych gwan o oleu'r ddaear a dywynnai ar y lleuad o'r tuallan i'r ogof, ar y dagrau ar ruddiau'r ddau. Yr oedd ут hen ddaear garedig yn glynu yn eu dagrau hwy o hyd. Rhuthrodd Moses ymlaen, ac wrth basio yn ei ruthr, rhoddodd gic i Ddic a'i deffroes. Edrychodd Dic a'r dyn arno'n syn. Gwelent ar ei wefusau, rhyngddynt a genau'r ogof, mai'r hyn y ceisiai ei ddywedyd oedd,—
"Lle mae hi? Lle mae hi?"
Aeth Dic ato, rhoddodd ei law'n dyner ar ei ysgwydd, a chafodd ganddo eistedd. Daeth gwên hiraethus ar ruddiau Dic wrth weld yr hen ddaear, o enau'r ogof, yn goleuo dagrau Moses, a fuasai'n anweledig onibai am hynny, a chofio mai goleuni'r hen gartref ydoedd. Canys, erbyn hyn, edrychent ar y ddaear oll, o'r pellter hwn, fel eu cartref, fel yr edrych Cymro pan fo ymhell o dir ei wlad ar Gymru oll fel cartref iddo, er na welodd ef erioed mo'i hanner.
"Lle rydwi? Lle rydwi?" ebe Moses yn wyllt.
"Yn y lleuad, Moses bach, tawela, machgen i," ebe Dic.
Rhoddodd Moses ei ddwylo ar ei wyneb, a'i benelinoedd ar ei bennaugliniau, ac wylodd yn hidl. Disgynnai ei ddagrau'n un pistyll, a rhewent fel y disgynnent, nes eu bod wedi rhewi'n llinyn gan gydio'r llawr a llygaid Moses wrth ei gilydd, fel na allai symud. A gwelodd Moses, beth bynnag oedd ei ofid, mai callach oedd peidio ag wylo yno. Nid yw'n talu i wylo ymhob man. Ac nid oes eisiau wylo, mwy na rhywbeth arall, oni byddo'n talu. Dyna gyngor dyn y lleuad iddo.
Rhyddhaodd Dic a dyn y lleuad ef oddiwrth y llawr, taflasant ei ddagrau ymaith, a gwyliasant hwy'n ysboncio'n sionc fel peli bach, gan ddisgleirio tros y lle. Troes Dic at Foses,—
Be sy'n bod, Moses, was?" eb ef mor siriol ag y medrai.
Wedi dyfod ato'i hun dipyn, esboniodd Moses yr helynt i'r ddau,—
Breuddwydio 'roeddwn i," eb ef, "mod i 'n gweld y ddaear wedi dwad bron i'n hymyl ni, ac un o fynyddoedd mwya'r ddaear yn ymestyn ymlaen, nes inni fedru gweld ei dop o bron yn ymyl. Wedi dringo i ben y mynydd yr oedd yr eneth fach ddel â'r gwallt melyn hir hwnnw, oedd yn canu yn y Cyfarfod Plant dwaetha, sy'n paratoi at y 'Steddfod,—'O! tyred yn ôl,' ac a roddodd damed i brofi imi o'r cyfleth a brynodd hi efo'r geiniog a gafodd hi gan Miss Wynn. Dene lle 'roedd hi ar ben y mynydd, â'i llygid wedi llenwi, a thamed o gyfleth yn ei llaw, a'i cheg hi'n ddu ar ôl y peth oedd hi wedi fyta, ac yn canu na chlywest ti rotsiwn beth, fel tase hi wedi bod yn edrych amdana i am flynyddoedd, a newydd ddwad o hyd i mi. A'r geirie cynta a ddisgynnodd ar fy nghlustie i oedd,—
Dolurus fy nghalon, a gwelw fy mryd,—
Ple 'rwyt ti f'anwylyd yn aros cyhyd?'
Mi weles wrth iddi hi ganu fel hyn, y plant yn chware ar fuarth yr ysgol, ac yn methu dallt ble 'roedden ni. Ond yr hyn a dorrodd 'y nghalon. i, Dic bach, oedd clywed ei llais hi pan oedd hi'n canu,—
O! tyred yn ôl, O! tyred yn ôl,
Pe gwyddwn lle 'rydwyt ehedwn i'th nôl.'
A hithe hefyd yn edrych i fyw fy llygad i ar y pryd, fel tase hi'n gwybod yn iawn lle roeddwn i."
A thorrodd Moses i feichio crio wedyn, a chafodd Dic a dyn y lleuad y drafferth fwyaf i luchio'i ddagrau i ffwrdd fel y rhewent, rhag i'w wyneb gydio eto yn y llawr. Canys anghofiodd y perygl hwn gan faint ei ofid.
"O!" eb ef yn y man, "na chawn i fynd yn ôl ati, ac i ni'n dau efo'n gilydd orffen byta'r cyfleth hwnnw, a mynd wedyn i hel cnau,—i mi ddringo'r coed i'w hel nhw iddi hi, a hithe'n dal ei brat i'w derbyn nhw. Ond am y lle yma nid oes sôn am na phren cnau, na phren crabas, na dim byd." A thorrodd i wylo'n ddiobaith wedyn, a Dic yn edrych yn ddwys a myfyriol arno.
Gofynnodd Dic i'r dyn, toc, a oedd rhywun weithiau'n digwydd dyfod i'r lleuad, ac ai hwy oedd y rhai cyntaf erioed o'r ddaear i ddyfod yno. Meddwl yr oedd ynghylch y paham y dychmygodd neb erioed am y syniad o ddysgu Daearyddiaeth, os nad er mwyn adnabod gwahanol rannau'r ddaear o'r lleuad.
"Nage," ebe'r dyn, "nid chi ydi'r rhai cynta, y mae Shonto'r Coed, fy mrawd, yn dwad yma ar ei dro. Pan fydd y lleuad yn y cyflwr a alwch chi'n lleuad lawn rydwi'n mynd i'r ddaear weithie, pan gai arwydd odd'no. A phan fydd y ddaear yr hyn a alwaf finne'n ddaear lawn,— hynny ydi fel y deydes i o'r blaen, yn oleu drosti i gyd, mae ynte'n dueddol iawn i ddwad yma. Dene pam y mae'r Tylwyth Teg allan ar noson gannaid oleu leuad,—allan i nghroesawu i y mae nhw. 'Does dim byd difyrrach na llithro i'r ddaear ar belydryn o oleu'r lleuad, na dim difyrrach na llithro yma ar belydre'r ddaear. Mae ffyrdd erill i fynd yn ôl a blaen, megis neidio ar gwmwl, a neidio wedyn ar y ddaear, ond llithro ar belydryn o oleuni ydi'r ffordd ore os bydd hi'n hollol ddigwmwl. Ond feder neb neud hynny heblaw Shonto a finne."
Gloywodd llygaid Dic, a siriolodd Moses drwyddo, wrth feddwl am yr hyn a alwent yn "ffri-whilio " ar belydr y lleuad. Gwyddent yn dda beth oedd eistedd ar ganllaw'r Allt Hir a "ffri-whilio" i'r gwaelod, ond beth oedd hyn i "ffri-whilio" am filoedd o filltiroedd ar belydr goleuni'r lleuad a'r ddaear? Buasai hynny'n tynnu dwfr o ddannedd hyd yn oed Tomi'r Go, a "ffri-whiliodd " unwaith ar ei eistedd o dop Craig y Gwalch i'r gwaelod, ac a ddaeth i dipyn o helynt ar ddiwedd y daith. A serth iawn oedd Craig y Gwalch.
Glywsoch chi'r stori am Tomi'r Go, Rhys Llwyd?" ebe Moses wrth y dyn.
"Naddo wir, be ydi hi?" ebe'r dyn.
"Roedd hynny," ebe Moses, "pan oedd ene fechgyn mawr, mawr, yn yr ysgol. Mae'r plant wedi mynd i gyd yn fychin iawn rwan. Mi eisteddodd ar dop Craig y Gwalch, medde nhw, ac mi lithrodd i lawr, neu 'ffri-whilio' fel y byddwn ni'n galw'r peth. Ac i lawr â fo mor gyflym fel nad oedd neb yn ei weld o 'n mynd, dim ond gweld rhyw symud. 'Roedd o 'n mynd mor gyflym nes i'w drowsus o fynd ar dân ymhell cyn cyrraedd y gwaelod. Ac mi fase'n ddrwg iawn arno fo onibai bod afon—afon Pen Lan— yn y gwaelod, ac iddo fo lithro ar ei sgruth, a'i gael ei hun yn eiste'n gyfforddus yng nghanol honno. Ac mi fase wedi boddi, ond ei fod o 'n fachgen mawr,—cofiwch mai bechgyn mawr oedd yn yr ysgol yr adeg honno. Ar ôl mynd iddi mi fu o'r golwg am dipyn, sut bynnag, nid am ei fod o wedi mynd ar ei ben iddi, ond bod ei drowsus o wedi mynd ar dân, a'r tân a'r dŵr yn cydgyfarfod a gneud stêm. Ac mi fu Tomi o'r golwg yn y stêm am yn hir, a'r bechgyn yn methu dallt be oedd wedi dwad ohono fo, yn stemio felly. Meddwl 'roedden nhw, nes gweld yn wahanol, mai wedi chwysu 'roedd o wrth deithio mor gyflym."
"'Chlywes i rotsiwn beth," ebe'r dyn yn syn. Cofiodd Dic am dalent arbennig Shonto'r Coed, a ddangosodd ef wrth adrodd hanes yr adnod yn rhedeg ar ôl y bachgen, a thorrodd i mewn i helpu Moses â'r stori,—
"A phan gododd o i fyny, Rhys Llwyd," ebe Dic, â'i lygaid yn llydan agored fel llygaid bachgen diniwed, yn arfer â dywedyd y gwir, "'roedd pysgodyn wedi berwi yn glynu wrth ei goes o. A dene oedd yn rhyfedd, 'doedd Tomi ddim tamed gwaeth."
"Diar annwyl," ebe dyn y lleuad mewn braw. Chlywes i mo'r darn ene o'r stori o'r blaen," ebe Moses.
"Mae o 'n wired â'r pader i ti," ebe Dic.
Nid oedd Dic, wedi'r cwbl, am adael i ddyn y lleuad gredu bod galluoedd y Tylwyth Teg yn fwy na galluoedd plant dynion. Ac os oedd dywedyd anwiredd yn arwydd o dalent, yr oedd am roddi ar ddeall iddo nad oedd hynny chwaith wedi ei gyfyngu i'r Tylwyth Teg.