Rhys Llwyd y Lleuad/Mewn Dyryswch

← Ar y Daith

Rhys Llwyd y Lleuad gan Edward Tegla Davies

Hiraeth

IV

MEWN DYRYSWCH

WEDI cyrraedd y byd newydd hwn, edrychasant o'u hamgylch, ac ni ddisgynnodd eu llygaid erioed ar ddim cyn llymed â'r olygfa o'u blaenau. Ni welid dim ond mynyddoedd a bryniau pigfain, geirwon, caregog; cymoedd llawn cerryg a llwch caled; a gwastadeddau diffrwyth, moel, ar bob llaw. Ac ni ellid cerdded ond ychydig heb ddyfod ar draws tyllau aruthrol yn y llawr.

Anodd iawn i'r bechgyn a syllasai gymaint ar y lleuad o'r twll tywod dan gysgod y Wal Newydd oedd credu mai dyma'r lleuad, a'r un mor anodd oedd credu mai wedi dyfod yn ôl i'r ddaear yr oeddynt, oherwydd annhebyg iawn oedd y wlad ddi-goed, di-laswellt, di-flodau, di-adar, a di-ffrydiau hon, i'r byd a adawsant ar ôl,-byd heb annifyrrwch ynddo, ond Seiat ac adnod un—waith yr wythnos, a darn diwrnod o ysgol bob dydd.

"Ymhle yr yden ni mewn gwirionedd, o ddifri, rwan?" ebe Moses yn grynedig.

Ni chlywodd yr hen ŵr ofyniad Moses, ac ni chlywid na si na sibrwd yn unman yn y wlad ryfedd hon. Gwlad ddistaw, ofnadwy ddistaw ydoedd. Llithrai cerryg mawrion i lawr y mynyddoedd, gan falu'n chwilfriw yn y gwaelod, ond mewn distawrwydd hollol.

Yn sydyn disgynnodd carreg aruthrol yn eu hymyl o rywle o'r gwagle uwch eu pennau, tebyg i'r cerryg a'u pasiai pan oeddynt ar eu taith. Yn ei chwymp gwnaeth y garreg dwll ofnadwy fawr yn y llawr, gan chwalu llwch a cherryg yn gawodydd i bob cyfeiriad,-ond yn hollol ddistaw. Lle disgwylid sŵn taran ni chlywid cymaint â sŵn gwybedyn ar ddeilen, o gwymp y garreg fawr.

Neidiodd Dic a Moses o'i ffordd, ond er eu syndod, yn lle neidio rhyw ddwylath neu dair, neidiasant ddeuddeg llath yr un, yn hollol ddidrafferth.

"'Rargien fawr, Rhys Llwyd," ebe Dic wrth y dyn, "ydi'r byd ar ben a phawb ar ddarfod amdano?" Ond yr unig arwydd o'i siarad oedd bod ei wefusau'n symud.

"Mi wn i be ydio, rwan," ebe Moses, gan neidio yn ei lawenydd, "breuddwydio yr ydwi. Rydwi'n cofio imi freuddwydio unweth mynd drwy'r awyr yn syth o 'ngwely yn fy nghrys nos, a hwnnw'n llenwi fel balŵn yn y gwynt, a mynd i wlad lle 'roedd hi'n glawio hen wragedd a ffyn, ond heb glywed dim sŵn of gwbwl. Yr unig wahaniaeth a wela i yma ydi nad oes dim gwynt yma, a finne heb fod yn fy nghrys nos."

Deallodd Dic ef ar ei wefusau,—

"Taw, was," eb ef, "yr ydw inne'n gweld yr un fath â thi, a fase dau byth yn breuddwydio'r un peth."

Daliasant i droi a throi. [Tud. 25.

"Ia," ebe Moses, "breuddwydio rydwi, a breuddwydio bod Dic yn siarad efo fi."

Ac am y tro cyntaf yn ei oes nid oedd gan Ddic ateb iddo. Yn lle ei ateb rhoddodd binsied da iddo. Gwaeddodd Moses cystal ag y gall dyn heb wneuthur dim sŵn.

"Ai breuddwyd ydi hwnene, tybed?" ebe Dic.

Nid oedd gan Foses ddim i'w wneuthur ond gobeithio mai breuddwyd oedd y pinsied hefyd.

Dyna garreg fawr arall o'r gwagle yn disgyn yn ymyl, a neidiodd Dic a Moses, breuddwyd neu beidio, o'i ffordd i bob cyfeiriad. Gwyliai'r dyn hwynt â golwg ddireidus, ac ymhyfrydai yn eu dyryswch. Dyna garreg arall wedyn i lawr, ac i mewn i ddaear y byd newydd hwn am lathenni, gan gyfodi cawod o gerryg a llwch drachefn, ond yn hollol ddistaw eto. A Dic a Moses yn neidio'n ôl a blaen o ffordd y cerryg, fel bwch gafr ar daranau, a phob naid dros ddeuddeg llath. Fe'u cawsant eu hunain, wedi un naid, yn ymyl dyn lleuad yn ôl, ac yntau'n dolennu gan chwerthin. Erbyn hyn yr oeddynt wedi arfer cymaint â siarad drwy wneuthur ffurfiau'r geiriau â'u gwefusau fel nad oedd unrhyw anhawster iddynt ddeall ei gilydd.

Aeth Dic at y dyn, a gwnaeth ffurf y geiriau, gan ofyn cwestiwn Moses,—

"Ymhle yr yden ni mewn gwirionedd?"

Edrychodd y dyn yn hir arnynt rhwng difrif a chwarae. Yn y man gwnaeth yntau ffurf y geiriau â'i wefusau, ac atebodd,—

"'Rydwi wedi deyd mai yn y lleuad."

"Ond be ydi'r lleuad acw'n te?" ebe Dic,— y lleuad fawr, fawr, acw."

"Y ddaear y daethoch ohoni hi," ebe'r dyn. "Yn y fan acw y mae'ch tade a'ch mame. Dacw gartre Shonto'r Coed, ac y mae'r pethe a alwech chi'n Seiat ac adnode i gyd wedi eu carcharu yn y fan acw. Ni chlywyd erioed am bethe felly yma. Fedre nhw ddim byw yma am nad yden. nhw'n ddigon maint i fyta fale lleuad."

"Meddylia am adnode'n byta fale lleuad," ebe Dic wrth Foses, gan wincio arno,—" un rhyfedd ydi'r dyn yma."

Eithr yn y man daeth rhyw anobaith dwys i gorddi'r bechgyn. Dechreuodd eu gwefusau grynu, a gofynnodd Moses yn wyllt,—"Sut y mae'r ddaear yn lleuad?"

"Wel," ebe'r dyn, gan ddal i siarad â'i wefusau," y byd yr yden ni'n byw ynddo rwan ydi lleuad y ddaear, a'r ddaear ydi lleuad y byd yma. Byd ydi'r lleuad, tebyg i'r ddaear, ond ei fod dipyn llai, a thywynna'r ddaear arno fel y mae yntau'n tywynnu ar y ddaear. Pan fydd y lleuad yn oleu mawr crwn, gelwir ef gan bobol y ddaear yn lleuad lawn,' a phan fydd y ddaear felly, galwaf inne hi yn ddaear lawn.'

Eisteddai'r dyn yn ei grwcwd, â'i ben ar un ochr, fel robin goch yn disgwyl am damaid. Gwybod yr oedd ef fod llu o gwestiynau'n blino'r bechgyn, ac arhosai'n amyneddgar amdanynt.

"Ond, ond, ond?" ebe Moses.

"Ond beth?" ebe'r dyn.

Yr oedd gan y bechgyn gymaint i'w ofyn nes methu â gwybod ymhle i ddechreu. Edrych yn syfrdanllyd a wnâi Moses ar y ddaear, a dywynnai i lawr arnynt fel lleuad.

"Ond, ond," ebe Dic, "pam y mae'r ddaear mor fechan?"

"Pell iawn ydi hi," ebe'r dyn. "Dyma'r byd yma a elwir yn lleuad, edrychwch fyd mor fawr ydio, ac eto, mae o mor bell o'r ddaear nes edrych ohoni mor fach â phêl droed."

"Ond, ond," ebe Dic wedyn, gan edrych yn ddyryslyd o'i amgylch, heb fedru dywedyd gair yn ychwaneg, a daliai Moses i edrych yn syfrdanllyd i fyny ar y ddaear o hyd, a chasglai dau ddeigryn i gonglau ei lygaid.

Dyna ruthr wedyn, ac un o'r cerryg mawr, fel creigiau mwyaf ein daear ni, yn disgyn â chyflymder ofnadwy ar wyneb y lleuad. Mor fawr oedd y garreg hon nes chwalu ohoni fryn helaeth y disgynnodd arno. Yr oedd fel pe'n glawio creigiau o'r awyr ar adegau, yna ysbeidiau heb ddim. Ond er mor fawr y rhuthr a'r chwalfa, ni ddigwyddodd cymaint â siffrwd yn unman i dorri ar y distawrwydd dychrynllyd.

Wedi cael eu gwynt atynt ychydig, os priodol y gair mewn lle mor ddiwynt â'r lleuad, gofynnodd Dic,—

"Os y lleuad ydio," eb ef, "lle mae'r baich drain? 'Roedden ni'n ei weld o ar eich cefn chi o'r ddaear. Mae hi'n oer ofnatsen, ac mi ddylech roi hwnnw ar dân bellach. Mae gen i flys mynd i'w nôl o os deydwch chi lle mae o, er mwyn cael tipyn o dân."

'Waeth iti heb," ebe'r dyn, "'does dim drain yn tyfu yma chwaith."

"Mi welson ni rywbeth tebyg i fachgen bach wrth y'ch sodle chi, o'r ddaear," ebe Moses, "ac mi feddylies i falle,—falle,—mai Wil Bach oedd o."

Pruddhaodd wyneb yr hen ddyn, a rhoddodd ei law ar ben Moses, ond cyn iddo fedru ateb dyna garreg arall yn disgyn a thorri'n dipiau yn eu hymyl.

Pan ddaethant atynt eu hunain, ebe Dic,—

"Pam yr oedden ni'n troi a throi yn ein hunfan ar y ffordd yma, fel dau dop scŵl, neu ddwy ddafad efo'r bendro, heb symud oddiyno, nes i chi ddwad i'n gwthio ni o'r lle ddaru chi alw'n Drobwll Mawr?"

Fasech chi'n leicio gwybod?" ebe'r dyn dan wenu'n ddireidus.

Basen," ebe'r ddau'n unllais. Na, nid yw hynyna'n gywir chwaith, canys nid oedd ganddynt leisiau o gwbl.

Wel," ebe'r dyn dan wenu, "nod mawr y byd yr ydech chi'n byw ynddo fo rwan, ydi dysgu amynedd. Ac os byddwch chi'n amyneddgar, mi gewch wybod pan fydd cael gwybod yn lles i chi."

Disgleiriai'r ddaear fel lleuad fawr, fawr, arnynt. Carent weld rhyw arwydd arni fod gofid ynddi oherwydd eu colli hwy, ond disgleirio a wnâi mor oer a dideimlad ag y gwna'r lleuad ar y ddaear ar noson o rew. Eisteddai dyn y lleuad yn ei grwcwd, â'i ên ar ei bennaugliniau, yn edrych ar y bechgyn fel pedfai'n eu cymryd yn ysgafn. Eisteddai Dic â'i benelinoedd ar ei bennaugliniau, a'i ên yn ei ddwylo, yn syllu'n syn ar y ddaear i fyny yn y pellter yn disgleirio arnynt. Cerddai Moses yn anesmwyth oddiamgylch. Toc, cychwynnodd Moses ymaith heb ddywedyd yr un gair. Crwydrodd yn ôl a blaen, a chrwydrodd ymhell, ac yn ei grwydr anghofiodd ei ofn o'r cerryg mawrion a lawiai'n awr ac eilwaith o'r awyr. Daliai Dic i syllu ar i fyny Wrth ddal i syllu dychmygodd ei fod yn gweld rhywbeth a adwaenai ar wyneb y ddaear. Un o ofidiau mawr ei fywyd ar y ddaear oedd dysgu Daearyddiaeth yn yr ysgol bob dydd. Ond wrth weld y peth hwn ar wyneb y ddaear gofidiai na buasai wedi astudio chwaneg ar Ddaearyddiaeth, canys yr oedd yn sicr fod y peth a welai yn debyg i ryw fap a welsai yn y llyfr Daearyddiaeth yn yr ysgol.

Diaist i," eb ef yn wyllt, gan neidio ar ei draed, "os nad Sir Fôn ydio. O! na faswn i 'n nes i fechgyn y ddaear i'w cynghori nhw i roddi eu holl fywyd i astudio Daearyddiaeth, rhag ofn iddyn nhw rywdro gael eu cymryd yma. Mi fydd hyd yn oed Daearyddiaeth yn gyfleus iddyn nhw yr adeg honno. Ddaru mi 'rioed weld gwerth yn y peth o'r blaen. Mae'n rhaid bod rhywun heblaw ni wedi bod rywdro yn y lleuad, neu pwy ar wyneb y ddaear fase'n meddwl bod dim gwerth mewn Daearyddiaeth? Moses "

Edrychodd oddiamgylch am Foses, ond nid oedd ef yno. Aeth Dic ymaith mewn braw i chwilio amdano, ac wedi chwilio'n hir daeth o hyd iddo'n sefyll â'i bwysau ar garreg fawr yn edrych o'i amgylch yn synllyd.

"Moses," ebe Dic, "i be y crwydrest ti cyn belled â hyn?"

"I chwilio am Wil Bach," ebe Moses, "o achos weles i rioed ddim tebycach iddo fo na phan oeddwn i'n edrych ar y lleuad o'r twll tywod. A choeliai byth nad ydio yma'n rhywle."