Storïau Mawr y Byd/Arthur

← Beowlff

Storïau Mawr y Byd gan T Rowland Hughes

Y Saint Greal

Y BRENIN ARTHUR

O'r Cerflun gan Peter Vischer sy'n un o'r Cerfluniau o enwogion o amgylch bedd Maximilian yn Innsbruck, Awstria. Dengys hyn bwysigrwydd Arthur fel arwr chwedlau sifalri'r Canol Oesoedd.

IX—ARTHUR

A FUOCH chwi'n gwneud caseg-eira ryw dro? Y gaeaf diwethaf, gwelais fachgen wedi gwneud un lawer mwy nag ef ei hun. Wrth iddo'i gwthio drwy'r eira, cynhyddai o hyd nes mynd ohoni yn y diwedd yn rhy fawr iddo'i symud o gwbl. Go debyg i'r gaseg-eira honno fu hanes y brenin Arthur. Cychwynnodd y chwedl tua'r chweched ganrif ac aeth yn fwy ac yn fwy o hyd. Erbyn yr Oesoedd Canol yr oedd yn fwy nag un chwedl arall, a thyfasai Arthur, pennaeth y Brythoniaid, yn Ymherodr chwedloniaeth Ewrop.

Flynyddoedd maith yn ôl, medd y chwedl, yr oedd brenin ar yr ynys hon o'r enw Uthr Pendragon, milwr dewr ac arweinydd doeth. Syrthiodd mewn cariad â thywysoges Cernyw, a thrwy gymorth y swynwr, Myrddin, enillodd hi'n wraig. Gŵr rhyfedd oedd y Myrddin hwn; gallai newid ei ffurf fel y mynnai, hyd yn oed ei wneud ei hun yn anweledig, a dim ond iddo ddymuno bod yn rhywle, yno y byddai mewn eiliad. Deallai hwn feddyliau pawb, a darllenai'r dyfodol fel llyfr. Bu raid i'r brenin addo i Fyrddin y rhoddai ei fab, pan enid ef, i'w ofal ef i'w ddwyn i fyny.

Dri diwrnod wedi geni'r mab, Arthur, rhoes y brenin orchymyn i'w weision i ddwyn y plentyn i borth y ddinas a'i roi i hen ŵr carpiog a fyddai'n aros yno. Yr hen ŵr, wrth gwrs, oedd Myrddin, a dug y plentyn ymaith i blas pennaeth dewr a charedig o'r enw Syr Ector. Yno y magwyd Arthur, a rhoddai Syr Ector iddo yr un sylw a'r un manteision ag a roddai i'w fab ei hun, Cai. Tyfodd Cai ac Arthur yn hapus yn yr un cartref, ac edrychent ar ei gilydd fel brodyr.

Ddwy flynedd wedyn, galwodd Uthr ei benaethiaid ato. Gorweddai ar ei wely, ac yr oedd ei lais yn wan a chrynedig.

"Yr wyf yn marw," meddai wrthynt, "ac yr wyf am i chwi oll fynd ar eich llw i ofalu am y deyrnas nes bod fy mab, Arthur, yn ddigon mawr i deyrnasau yn fy lle."

Tyngodd y penaethiaid y byddent deyrngar i fab y brenin, ond wedi marw Uthr, dechreuasant ffraeo ac ymladd â'i gilydd, ac yr oedd llygaid pob un ohonynt ar yr orsedd. Ymhen rhai blynyddoedd lledaenodd y brwydro drwy'r wlad i gyd. Sethrid yr yd dan garnau'r meirch, dioddefai'r tlodion oherwydd prinder bwyd a manteisiai lladron ac ysbeilwyr ar eu cyfle i ladd a difetha. Cyn ddryced pethau ag yr aeth Myrddin at Archesgob Caergaint a gofyn iddo alw'r holl benaethiaid ynghyd i Lundain ddydd Nadolig.

Bore dydd Nadolig yr oedd eglwys gadeiriol Llundain yn llawn o farchogion a phenaethiaid. Ar ôl y gwasanaeth daethant allan i'r fynwent, ac yno, mewn lle agored, safai carreg ysgwâr, enfawr, o farmor, ac arni eingion ddur ryw droedfedd o uchter. Yn yr eingion yr oedd cleddyf llachar, ac ar y garreg y geiriau hyn mewn llythrennau aur: "Y gŵr a dynno'r cleddyf hwn o'r eingion, hwnnw yw gwir frenin Prydain."

Cydiodd pennaeth ar ôl pennaeth yng ngharn y cledd, ond ni fedrai un ohonynt ei symud ddim. Felly gyrrodd yr Archesgob negeswyr allan drwy'r wlad i gyhoeddi y cynhelid chwaraeon a thwrneimant yn Llundain y dydd cyntaf o'r flwyddyn.

Bore'r chwaraeon cyfarfu cannoedd o farchogion ar y maes yn barod i ddangos eu medr a'u gwrhydri. Yn eu mysg yr oedd Syr Ector a'r ddau lanc, Cai ac Arthur. Yn sydyn troes Cai at Arthur.

"Arthur," meddai, "gadewais fy nghleddyf ar ôl yn y llety. Anghofiais ei wisgo yn fy mrys."

"Af i'w nôl ar unwaith," ebr Arthur, a neidiodd ar gefn ei farch.

Pan gyrhaeddodd y llety, yr oedd y drws ar glo, ac er curo a churo nid oedd ateb i'w gael. Cychwynnodd yn ôl yn siomedig, ond ar ei ffordd i'r maes gwelodd y cleddyf yn y fynwent. Rhwymodd ei farch wrth gamfa a brysiodd hyd lwybr y fynwent at y cleddyf. Cydiodd ynddo a thynnodd ef yn rhwydd ddigon o'r eingion. Heb feddwl rhagor am y peth, aeth ag ef i Gai, a gwyddai hwnnw ar unwaith mai'r cleddyf hynod o'r fynwent oedd. Aeth i chwilio am ei dad, Syr Ector, a dywedodd wrtho,

"Syr, dyma'r cleddyf o'r eingion yn y fynwent. Myfi yw gwir frenin y wlad."

Yr unig ateb a wnaeth Syr Ector oedd gorchymyn i Arthur a Chai ei ddilyn i'r eglwys. Yno rhoes law ei fab ar lyfr cysegredig ac erchi iddo ddywedyd ar ei lw sut y daeth y cleddyf i'w feddiant.

"Arthur a'i rhoes imi," ebe Cai.

"Pa fodd y cefaist ti'r cleddyf?" gofynnodd Syr Ector i Arthur.

"Dychwelais i'r llety i geisio cleddyf Cai, ond nid oedd neb yno. Ar y ffordd yn ôl tynnais y cleddyf hwn allan o'r eingion yn y fynwent."

Aeth y tri i'r fynwent a rhoddi'r cleddyf yn ôl yn yr eingion. Er tynnu ohonynt â'u holl egni, ni allai Syr Ector na Chai ei syflyd ddim, ond ildiodd ar unwaith i law Arthur.

Pan glywodd yr Archesgob yr hanes, galwodd y penaethiaid a'r marchogion ynghyd i'r fynwent. Yno yng ngŵydd pawb tynnodd Arthur y cleddyf o'r eingion, ond ni fodlonwyd y penaethiaid eiddigus. Gohiriwyd cyhoeddi Arthur yn frenin hyd y Pasg, a gohiriwyd wedyn hyd ŵyl y Sulgwyn. Ymgynhullodd tyrfa fawr yn y fynwent eto, a cheisiodd llawer un dynnu'r cleddyf o'r eingion. Arthur yn unig a fedrai, a dechreuodd llu o bobl gyffredin weiddi â lleisiau uchel: "Arthur yw ein brenin! Arthur a fynnwn! Coroner Arthur!" Pan glywsant hyn, penliniodd y penaethiaid a'r marchogion o'i flaen, a chymerodd Arthur y cleddyf i'r eglwys, a chan ei ddal i fyny rhwng ei ddwy law, cysegrodd ef o flaen yr allor. Yn fuan wedyn coronwyd Arthur yn frenin Prydain.

Treuliodd rai blynyddoedd caled yn ceisio dwyn trefn ar y wlad. Bu raid iddo oresgyn rhai o'r penaethiaid, dwyn eu caerau a'u tiroedd oddi arnynt a rhoi eraill i reoli yn eu lle. Torrodd ffyrdd drwy goedwigoedd tywyll a sychodd gorsydd lawer a'u gwneud yn ddigon da i blannu yd ynddynt. Darfu lladrad a difrod yr ysbeilwyr, a llawen oedd y bobl oll o dan eu brenin newydd. Daeth Arthur yn enwog hefyd fel milwr; yn wir, nid oedd neb a safai'n hir o flaen ei gleddyf a'i waywffon ef. Casglodd un brenin ar ddeg eu gwŷr ynghyd i'w herio, ond gorchfygodd Arthur a'i fyddin hwy mewn brwydr hir a thanbaid. Deuai marchogion dewr o bob gwlad i ymuno â'i lys, a rhoddai yntau anrhegion gwerthfawr iddynt.

Un dydd crwydrodd Arthur gyda Myrddin ar lan llyn mawr, a gwelsant fraich wedi ei gwisgo mewn samit gwyn yn codi o'r dŵr. Daliai'r llaw gleddyf hardd. Gerllaw cerddai rhiain deg dros wyneb y dŵr.

"Dacw Riain y Llyn," ebe Myrddin. "Yn y llyn y mae craig fawr ag ynddi blas ysblennydd. Edrych, y mae'r rhiain yn dod atom."

Nesaodd y rhiain atynt, a gofynnodd Arthur iddi pwy bioedd y cleddyf.

"Myfi a'i piau," atebodd hithau, "ond yr wyf yn ei roi i ti. Cymer y cwch acw a rhwyfa ato."

Rhwyfodd Arthur at y cleddyf a chydiodd ynddo. Yno diflannodd y llaw dan y dŵr, a syllodd Arthur yn syn ar y perlau drud a addurnai wain a charn y cleddyf. Y cleddyf hwn, Caledfwlch, a fu yn llaw'r brenin Arthur byth ar ôl hyn.

Yn fuan wedyn priododd Arthur y dywysoges Gwenhwyfar, a mawr fu'r llawenydd yn y llys. Yn anrheg briodas rhoes ei thad y Ford Gron i'r brenin, bwrdd enfawr a lle i gant a hanner o farchogion eistedd wrtho. Sefydlwyd Urdd enwog y Ford Gron, a chymerai pob marchog lw i gynorthwyo'r gwan bob amser. Y mae'r chwedlau am farchogion y Ford Gron yn llawn o ddigwyddiadau cyffrous a rhamantus, a chanodd llawer bardd am eu gorchestion.

Cyn rhyfedded â hanes ei goroni'n frenin yw'r stori am ymadawiad Arthur. Yr oedd ganddo nai o'r enw Medrawd, ac ymhen blynyddoedd troes hwnnw'n fradwr. Dywedodd wrth y penaethiaid fod Arthur, a oedd yn brwydro dros y môr, wedi ei ladd, a chymhellodd hwy i'w goroni ef yn frenin. Brysiodd Arthur yn ei ôl i Brydain, ond casglodd Medrawd fyddin fawr i'w wrthsefyll. Wedi ymladd dwy frwydr boeth, ciliodd Medrawd a'i wŷr i'r gorllewin, a dilynodd Arthur hwy. Cyfarfu'r ddwy fyddin ar faes Camlan, a bu cyflafan enbyd. Rhuthrai gwŷr a merch yn bendramwnwgl i'w gilydd, gan ddryllio cleddyfau a gwaywffyn a thariannau. Trwy'r dydd hir clywid o bell atsain y brwydro, a gorweddai miloedd o farchogion dewr yn llonydd ar y maes. Syllodd Arthur yn drist ar y celanedd, ac mewn dig cydiodd yn ei waywffon a rhuthro at Fedrawd a welai'n sefyll yn unig ger ei filwyr marw. Hyrddiodd y waywffon ato a gwelai hi'n gwanu ei gorff. Ond cyn syrthio i'r llawr, trawodd Medrawd Arthur ar ei ben â'i gleddyf, a threiddiodd y blaen miniog drwy'r helm.

Cludodd ei farchog olaf, Syr Bedwyr, y brenin at gapel bach gerllaw, a chlywent oddi draw sŵn lladron rheibus yn ysbeilio cyrff y meirw ar y maes.

"Paid ag wylo, Bedwyr," meddai Arthur. "Cymer Galedfwlch, fy nghleddyf, a dos ag ef i lawr at y llyn acw. Tafl ef i'r llyn a thyrd yn ôl i ddweud wrthyf beth a welaist."

Brysiodd Bedwyr i lawr hyd y llwybr ysgythrog, nes cyrraedd ohono fan unig lle torrai'r dŵr yn frigwyn ar greigiau. Syllodd ar y perlau a ddisgleiriai yng ngharn y cleddyf ac ar y llafn a fflachiai yng ngolau'r lloer. Ni fedrai ei daflu i'r dŵr a chuddiodd ef dan bren.

"Beth a welaist ti, Bedwyr?" gofynnodd y brenin yn wan, pan ddychwelodd ato.

"Ni welais i ddim ond ewyn y tonnau, ac ni chlywais ond sŵn y gwynt."

"A wyt tithau'n troi'n fradwr, Bedwyr? Dos yn ôl at y llyn a thafl y cleddyf i'r tonnau."

Aeth Bedwyr eilwaith a chydiodd eto yn y cleddyf. Fflachiai'r perlau'n loywach a thecach o hyd, ac yr oedd disgleirdeb y llafn yn ei ddallu.

"Gwarth fyddai taflu cleddyf fel hwn i'r dŵr," meddai wrtho'i hun, ac wedi ei guddio eto, brysiodd yn ôl at Arthur.

"Beth a welaist ti, Bedwyr?" gofynnodd yntau.

"Ni welais i ddim ond y tonnau'n curo ar y lan," atebodd Bedwyr.

"Fradwr! Am y tro olaf, dos a thafl y cleddyf i'r llyn. Os methi y tro hwn, er fy ngwanned, mi a godaf ac a'th laddaf di â'm llaw fy hun. Dos!"

Y trydydd tro, ... ond gwrandewch ar yr Athro T. Gwynn Jones yn adrodd yr hanes yn ei awdl, "Ymadawiad Arthur."

'Roedd ei gawraidd gyhyrrau
A'u hegni hwynt yn gwanhau;
Ond ar unnaid er hynny
Chwifiodd ei fraich ufudd fry,
A'r arf drosto drithro a drodd
Heb aros, ac fe'i bwriodd
Onid oedd fel darn o dân
Yn y nwyfre yn hofran;
Fel modrwy, trwy'r gwagle trodd
Ennyd, a syth ddisgynnodd,
Fel mellten glaer ysblennydd,
A welwo deg wawl y dydd.

O'r dŵr cododd braich wedi ei gwisgo mewn samit claerwyn, a chydiodd y llaw yn ddeheuig yn y cleddyf. Chwifiwyd ef deirgwaith uwch y tonnau, ac yna tynnwyd ef dan y dŵr.

Adroddodd Bedwyr yr hanes wrth Arthur, ac yna dymunodd y brenin i'r marchog ei ddwyn ar ei gefn at fin y llyn. Yno ger y lan yr oedd llong brydferth ag arni rianedd teg â chyflau duon am eu pennau. Yn eu mysg safai tair brenhines hardd, ac wylai pob un yn drist. Rhoddwyd y brenin llesg i orwedd ar wely o sidan, a deuai sŵn nodau pêr o rywle fel y llithrai'r llong yn araf dros y dŵr.

"O, f'Arglwydd, fy Mrenin, beth a wnaf?" meddai Bedwyr mewn dagrau. "Beth a ddaw ohonof ymysg fy holl elynion?"

"Paid ag wylo, Bedwyr," ebe Arthur. "Af i Ynys Afallon, ac yno iacheir fy holl glwyfau. Gweddïa drosof."

Fel breuddwyd y diflannodd y llong hyd lwybr arian y lloer.

Yn ein mysg ni Gymry, y mae chwedl arall am ymadawiad Arthur. Dywedir bod y brenin a'i farchogion yn cysgu mewn ogof fawr yn y mynyddoedd. Y mae eu gwisgoedd rhyfel amdanynt a'u harfau gloyw wrth eu hochrau a thrysorau lawer ar y llawr rhyngddynt. Uwch eu pennau croga cloch anferth. Ni ddeffroir y marchogion hyn gan daranau'r ystorm, ond pan ddelo'r dydd i Arthur ddychwelyd i arwain ei bobl, fe gân rhywun y gloch a galw â llais uchel: "Daeth y dydd! Torrodd y wawr!" Darllenwch y chwedl dlos drosoch eich hunain yn awdl y Parch. William Morris, "Ogof Arthur."