Storïau Mawr y Byd/Y Saint Greal

← Arthur

Storïau Mawr y Byd gan T Rowland Hughes

Cân y Nibelung →

X—SAINT GREAL

(O lyfr Syr Thomas Malory)

BETH oedd Saint Greal? Yn ôl yr hen hanes, hwn oedd y cwpan yr yfodd Crist ohono yn y Swper Olaf, a dywedid i Beilat ei roddi wedyn i Ioseff o Arimathea. Pan groeshoeliwyd Crist ar Galfaria, daliodd Ioseff y llestr i dderbyn ei waed. Carcharwyd ef gan yr Iddewon yn fuan wedyn, ond ymddangosodd Crist iddo yn ei gell ac ymddiried Saint Greal iddo eto. Pan rhyddhawyd ef ymhen blynyddoedd, crwydrodd Ioseff a'i ddilynwyr drwy lawer o wledydd a dwyn Saint Greal gyda hwy. Daethant drosodd i'r wlad hon, a chredodd llawer o bobl yn efengyl Crist. Ond fel y llithrodd amser heibio, diflannodd Saint Greal yn llwyr; aeth y byd yn rhy ddrwg iddo aros ynddo. Ymddangosai weithiau i ambell un duwiol, ond anaml iawn y digwyddai hynny oherwydd dim ond y gŵr glân a phur ei galon a allai weld y llestr santaidd hwn.

Yn niwedd y ddeuddegfed a dechrau'r drydedd ganrif ar ddeg, crewyd llu o chwedlau am anturiau. marchogion Arthur yn eu hymchwil am Saint Greal. Darluniai'r rhai hyn rai o farchogion enwocaf y Ford Gron, yn arbennig Gwalchmai, Peredur, Lawnslot, Bwrt a Galâth, yn mentro drwy bob math o beryglon i geisio'r llestr, ac felly, yn ôl yr hanes, y chwalwyd arwyr llys Arthur i bedwar ban y byd.

Ar ŵyl y Sulgwyn eisteddai Arthur a'i farchogion wrth y Ford Gron yn y llys yng Nghamalot. I mewn i'r neuadd daeth rhiain deg ar gefn march ag ôl teithio o bell arno, a gofynnodd am weld Syr Lawnslot. Wedi i'r brenin ei ddangos iddi, aeth at ei sedd a dymuno arno'i dilyn hi i'r goedwig. Er na ddywedai hi amcan y daith, archodd Lawnslot i'w ysgwier gyfrwyo'i farch ac ymaith ag ef gyda'r rhiain. Carlamodd y ddau drwy goedwig fawr ac yna drwy gwm hir nes cyrraedd mynachlog gwragedd. Yno arhosai Syr Bwrt a Syr Lionel ar eu ffordd i Gamalot, a balch iawn oeddynt o weld Lawnslot. Ymhen ennyd cerddodd deuddeg lleian i mewn atynt, a chyda hwy yr oedd llanc glandeg a lluniaidd. Ni welsai Lawnslot fachgen harddach erioed.

"Ni a fagodd y mab hwn," meddent wrth Syr Lawnslot, "ac erfyniwn arnat i'w urddo'n farchog."

"A fynn ef ei hun hynny?" gofynnodd Lawnslot.

"Mynnaf," ebe'r llanc.

Bore trannoeth urddwyd y bachgen, Galâth, yn farchog, a dychwelodd Lawnslot i'r llys gyda Bwrt a Lionel. Yno yr oedd pawb ar fin eistedd wrth y Ford Gron, ac wedi i Arthur eu cyfarch yn llawen, aeth y tri marchog hwythau i'w seddau. Cyn i neb fwyta dim rhuthrodd ysgwier i mewn i'r neuadd.

"Syr," meddai wrth Arthur, "y mae gennyf newyddion rhyfedd. Gwelais faen mawr, â chleddyf ynddo, yn nofio ar wyneb yr afon."

Brysiodd Arthur a'r marchogion oll i lan y dŵr a syllodd pawb yn syn ar y maen o farmor coch ac ar y cleddyf a'i berlau drud. Mewn llythrennau aur yr oedd y geiriau hyn ar garn y cleddyf: "Ni ddwg neb fi ymaith ond y gŵr y crewyd fi i grogi ar ei glun, a hwnnw fydd marchog gorau'r byd."

"Lawnslot," ebr Arthur, "ti yw marchog gorau'r byd. Cais di ei dynnu."

"Na, Syr," atebodd Lawnslot, "gwn nad fy nghleddyf i yw."

Cymhellodd y brenin Beredur a Gwalchmai i gydio'n y cleddyf, ond ni allai un ohonynt ei symud fodfedd. Dychwelodd pawb i'r llys, a chyn gynted ag yr eisteddasant wrth y Ford Gron, caeodd yr holl ddrysau a'r ffenestri ohonynt eu hunain. Yna cerddodd hen ŵr i mewn i'r neuadd, â gwisg wen amdano, ac ni wyddai neb o b'le y daethai. Dug gydag ef farchog ieuanc mewn arfau cochion, ond heb gleddyf na tharian, dim ond gwain ddi-lafn wrth ei glun.

"Tangnefedd i chwi, farchogion heirdd," meddai'r hen ŵr, ac yna troes at Arthur.

"Syr, trwy gyfrwng y marchog ieuanc yma, o linach Ioseff o Arimathea, y cyflawnir rhyfeddodau'r llys hwn."

Wedi diosg rhyfelwisg y llanc, rhoes yr henwr am dano fantell wedi'i haddurno ag ermyn ac arweiniodd ef i'r Sedd Beryglus wrth ochr Lawnslot. Tynnodd ymaith y pali a orchuddiai'r sedd, ac wele lythrennau aur arni: "Dyma Sedd Galâth, y Tywysog uchel." Eisteddodd y llanc yn y sedd na feiddiodd neb arall eistedd ynddi erioed heb golli ei fywyd. Yna aeth yr henwr ymaith, ac yr oedd ugain ysgwier yn ei aros y tu allan. Yn fuan dug Arthur Galâth i lawr at yr afon, a thynnodd y llanc y cledd yn rhydd o'r marmor coch.

Gyda'r nos honno eisteddodd pawb yn llawen ar swper yn y llys. Yn sydyn clywsant sŵn fel pe bai mil o daranau yn rhwygo'r nefoedd ac yn ysgwyd y ddaear. I mewn i'r neuadd daeth tywyn o olau clir a thanbaid, disgleiriach seithwaith na golau haul yn ei anterth. Edrychodd y marchogion ar ei gilydd heb fedru yngan gair, a gwelent bawb yn harddach nag erioed o'r blaen. Fel pe'n nofio ar y golau, daeth Saint Greal i mewn a throsto orchudd o samit gwyn. Llanwyd y neuadd ag aroglau pêr, ac o flaen pob marchog ymddangosodd y danteithion a'r gwin a garai orau'n y byd. Yna diflannodd Saint Greal o'u golwg.

Diolchodd Arthur i Dduw am y rhyfeddod hwn ar ŵyl y Sulgwyn, a neidiodd Gwalchmai ar ei draed.

"Bore yfory," meddai, "cychwynnaf i chwilio am Saint Greal. Rhoddaf flwyddyn a mwy i'w geisio, ac ar fy llw, ni ddychwelaf i'r llys nes imi ei weld yn gliriach nag y gwelais ef heddiw, os hynny yw ewyllys Duw."

Cododd y marchogion eraill hefyd a thyngu'r un llw, ond taenodd tristwch dros wyneb Arthur.

"Gwalchmai," ebe'r brenin, "yr wyt yn chwalu'r Urdd orau a welodd y byd erioed. Cerais fy marchogion fel y cerais fy mywyd fy hun, ond unwaith y cychwynnant i geisio Saint Greal ni ddeuant yn ôl ataf i Gamalot."

Ni chysgodd Arthur y nos honno, a thrannoeth, yn fore, canodd y marchogion yn iach iddo ac i'w gwragedd a'u cariadau. Yr oedd y brenin yn rhy drist i ddywedyd gair wrthynt, a phan ddarfu sŵn y meirch yn y pellter yr oedd heolydd Camalot yn dawel fel y bedd.

Teithiodd y marchogion yn dyrfa gyda'i gilydd y diwrnod cyntaf, ond trannoeth dewisodd pob un ei ffordd ei hun. Yn hwyr y pedwerydd dydd, daeth Galâth i fynachlog wen, a derbyniwyd ef â pharch dwfn gan y mynaich. Diosgwyd ei arfau ac arweiniwyd ef i ystafell lle yr oedd dau arall o farchogion Arthur.

"Beth a wnewch chwi yma?" gofynnodd Galâth.

"Y mae tarian ryfeddol yn y lle hwn," meddent wrtho. "Dywedir na eill neb ei dwyn ymaith heb golli ei fywyd yn fuan wedyn neu gael ei anafu'n enbyd."

"Nid oes tarian gennyf—i," ebe Galâth.

Bore trannoeth, wedi gwrando offeren, gofynnodd un o'r marchogion i fynach ym mh'le yr oedd y darian. Dygwyd ef y tu ôl i'r allor, ac yno yr oedd tarian wen, wen, ag arni groes goch.

"Dim ond y marchog gorau'n y byd a eill ei dwyn," ebe'r mynach.

Clymodd y marchog y darian am ei wddf, a charlamodd yntau ymaith gyda'i ysgwier. Heb fod yn nepell rhuthrodd marchog, â'i wisg a'i geffyl yn wyn i gyd, arno, a thrywanu ei ysgwydd a'i daro i'r llawr. Cymerth y gŵr dieithr y darian oddi arno a rhoes hi i'r ysgwier.

"Dwg y darian hon," meddai, "i Syr Galâth, a adewaist yn y fynachlog. Dywed wrtho mai Ioseff o Arimathea a luniodd y groes â'i waed ei hun cyn marw."

Felly y daeth y darian hynod â'r groes goch arni i ddwylo Galâth, a chafodd anturiau rhyfedd yn fuan wedyn. Gorchfygodd saith o farchogion drwg a rhyddhaodd y rhianedd a garcharwyd yn eu castell. Ymladdodd hefyd, heb wybod pwy oeddynt, â Lawnslot a Pheredur, a hyrddiodd y ddau oddi ar eu meirch. Ymhen ysbaid daeth ar draws ugain o wŷr arfog yn ymosod ar Beredur ac ar fedr ei ladd. Rhuthrodd ar garlam gwyllt atynt, a gyrrodd ergydion aml a ffyrnig ei gleddyf hwy ar ffo mewn dychryn. Yna crwydrodd drwy leoedd anial ac anghysbell nes cyrraedd ohono gastell lle yr oedd twrneimant ar dro. Carlamodd Galâth i ganol y marchogion, a buan y gwelwyd nad oedd yno neb a allai wrthsefyll ei waywffon a'i gleddyf. Taflodd hyd yn oed Walchmai, un o wŷr enwocaf llys Arthur, i'r llawr a'i glwyfo yn ei ben.

Ymaith ag ef wedyn, a chyfarfod rhiain eurwallt a'i harweiniodd yn y nos i lan y môr. Ar y traeth gwelai long â gorchudd o samit gwyn drosti i gyd.

"Galâth, croeso iti!" ebe lleisiau o'r llong. "Buom yn aros yn hir amdanat."

Gadawodd Galâth a'r rhiain eu meirch ar y lan, a mynd i mewn i'r llong. Yno yr oedd Bwrt a Pheredur, a chofleidiodd y marchogion ei gilydd.

"O b'le y daeth y llong ysblennydd hon?" gofynnodd Galâth, gan dynnu ei helm a rhoi ei gleddyf o'r neilltu.

"Ni wyddom ni mwy na thithau," atebodd y ddau arall, "onid Duw a'i gyrrodd yma."

Cydiodd gwynt cryf yn yr hwyliau, a llithrodd y llong fel gwylan dros y môr. Chwaraeai gwrid cyntaf y wawr ar y tonnau, ac chyn hir hwyliasant rhwng dwy graig anferth. Yno yr oedd llong brydferth arall, ac arweiniodd y rhiain y tri marchog ar ei bwrdd. Nid oedd enaid byw ynddi, ac wrth droed gwely o bali cain yr oedd cleddyf â'i lafn hanner troedfedd allan o'r wain. Fflachiai lliwiau lawer o ben ei garn, ond yr oedd y dwrn ei hun a'r wain o groen sarff. Ceisiodd Bwrt a Pheredur afael ynddo, ond ni fedrai llaw un ohonynt gau am ei garn. Yna gwelodd Galâth y geiriau hyn mewn llythrennau aur ar y cleddyf: "Y gŵr a'm gwregysa i, ni phecha, a hwnnw a gydia yn fy ngharn, nis clwyfir gan arf yn y byd."

"Cleddyf santaidd yw hwn â hanes hir iddo," ebe'r rhiain. "Y mae'r gwregys yn llawer rhy wan i'r cleddyf grogi wrtho, ac ordeiniwyd mai merch lân a phur yn unig a allai wneuthur gwregys teilwng iddo. Felly, dro'n ôl, gwneuthum i wregys o'm gwallt fy hun ar ei gyfer."

Agorodd gist a safai wrth y gwely, ac ohoni tynnodd wregys o wallt euraid ag ynddo emau lawer a boglwm o aur pur. Rhwymodd y cleddyf wrtho.

"Cymer di y cleddyf, Galâth," ebe Peredur a Bwrt.

"Gadewch imi geisio cau fy llaw am ei garn yn gyntaf," meddai Galâth.

Cydiodd yn rhwydd yn y carn, ac yna gwregysodd y rhiain y cleddyf amdano. Felly yr urddwyd Galâth yn farchog eilwaith, ac aethant wedyn i'r llong a'u dug yno. Cipiodd y gwynt hwy'n gyflym dros y môr, a glaniasant gerllaw castell lle yr oedd twr o farchogion yn barod i syrthio arnynt. Gorchfygasant y rhai hynny, a chymerodd y tri marchog a'r rhiain bob un farch oddi arnynt.

Bu farw'r rhiain yn fuan wedyn, a rhoes y marchogion hi ar long a'i gorchuddio â phali gloyw-ddu. Llithrodd y llong dros y dŵr a diflannu yn y pellter. Pwy a'i gwelodd ac a aeth iddi ond Syr Lawnslot, ac yno, ymhen ysbaid, y cyfarfu Galâth ag ef. Llawen iawn oeddynt o weld ei gilydd a chael cyfle i adrodd eu helyntion.

"Wedi teithio'n hir ac ymhell," meddai Lawnslot, "deuthum at groes faen, ac yn ei hymyl safai capel hen iawn. Rhwymais fy march wrth bren a chrogais fy nharian ar gangen; yna mentrais at y drws agored. O ganhwyllbrennau arian deuai golau disglair tuag ataf, a cheisias gamu i mewn i gyfeiriad yr allor. Ond ni fedrwn; daliai rhywbeth fi'n ôl fel na allwn roi un troed o flaen y llall.

"Felly trois yn ôl yn drist, ac wedi rhoi fy helm a'm cleddyf heibio, gorweddais i gysgu o dan y groes. Rhwng cwsg ac effro gwelais ddau farch gwyn yn mynd heibio gan dynnu elor ag arno farchog yn wael. Safasant wrth y groes, a chlywais y marchog yn gweiddi'n drist, 'O Dduw, pa bryd y caf iachâd? Pa bryd y gwelaf Saint Greal?' Yn sydyn nofiodd y canhwyllbrennau allan o'r eglwys ac aros o flaen y groes faen. Ac ar fwrdd o arian llachar yr oedd Saint Greal. Ymlusgodd y marchog oddi ar yr elor, a nesaodd ar ei liniau a'i ddwylo at y bwrdd. Cyffyrddodd a chusanodd Saint Greal, a gwelais y gŵr gwanllyd ac afiach yn codi'n gryf a holliach. Diflannodd y canhwyllbrennau a'r bwrdd arian yn ôl trwy ddrws y capel, a cheisiais innau godi a'u dilyn. Ni fedrwn symud. Cymerodd y marchog dieithr fy march a'm harfau, a chlywais lais fel pe o'r awyr yn dywedyd, 'Lawnslot, cyfod a dos ymaith o'r lle santaidd hwn.'

"Yn siomedig dilynais lwybr a arweiniai i hen fynachlog. Yno gweddïai mynach, a syrthiais iannau ar fy ngliniau wrth ei ochr. Cysgais yn y fynachlog y nos honno, a bore trannoeth cefais farch ac arfau gan yr abad. Crwydrais wedyn drwy goedwig fawr nes dyfod i lan y môr. Yno yr oedd llong brydferth yn f'aros, ac er nad oedd neb ynddi, lledodd yr hwyliau yn yr awel a buan yr oeddwn o olwg tir.

"Glaniais ymhen dyddiau wrth droed castell, ac â'm cleddyf yn fy llaw dringais y grisiau at y porth yng ngolau'r lloer. Gwyliai dau lew mawr y porth, a phan oeddwn ar fedr rhuthro arnynt, dyma lais yn galw arnaf: 'Lawnslot, nid trwy nerth ond trwy ddaioni deui i mewn i'r castell hwn.' Syrthiodd fy nghleddyf o'm llaw, a rhoddais ef yn y wain mewn cywilydd. Euthum drwy'r porth heb i un o'r llewod fy mygythio, ac yn y castell yr oedd pob drws yn agored. Deuthum i'r neuadd, ac yn ei phen draw yr oedd drws caeëdig. Er imi wthio â'm holl nerth, nid agorai hwnnw. O'r ystafell deuai llais swynol yn canu salm, a gwyddwn, rywfodd, fod Saint Greal drwy'r drws hwnnw.

"Syrthiais ar fy ngliniau a gweddïais am un olwg ar y llestr santaidd. Agorodd y drws, ac o'r ystafell tywynnai'r golau disgleiriaf a welswm erioed. Codais gan feddwl mynd i mewn, ond ni fedrwn symud cam. Yn yr ystafell gwelwn fwrdd arian, ac arno, mewn gorchudd o bali coch, yr oedd Saint Greal. Mewn llawenydd neidiais dros y trothwy, ond rhyngof â Saint Greal fflachiodd mellt llachar, a syrthiais i'r llawr mewn llewyg.

"Bûm yn anymwybodol am ddyddiau lawer. Pan ddeuthum ataf fy hun, safai Peles, brenin y castell, wrth fy ngwely, a dywedodd wrthyf, 'Lawnslot, yr wyt yng Nghaer Carbonec ac yma y mae Saint Greal. Dychwel yn awr i lys Arthur, oherwydd ni weli byth eto mo'r llestr santaidd.'"

"Felly, dyma fi," ebe Lawnslot wrth Galâth, "ac ufuddhâf i orchymyn y brenin Peles."

Wedi i'r ddau gofleidio'i gilydd, cychwynnodd Galâth eto ar ei hynt, a chyn hir cyfarfu â Pheredur a Bwrt. Ar ôl llawer o anturiau daethant hwythau hefyd i Gaer Carbonec, ond nid oedd y lle mwyach yn wag a thawel. Yr oedd tyrfa o farchogion yno, a chafodd y tri groeso mawr gan y brenin Peles. Pan oeddynt ar swper yn y neuadd cludodd pedair o rianedd teg wely i mewn, ac arno gorweddai gŵr gwael â choron aur am ei ben.

"Galâth, Farchog, croeso iti!" meddai mewn llais gwanllyd. "Yn hir ac mewn blinder y bûm yn dy aros. Rhyddhâ fi'n awr o'm hafiechyd a'm poen."

Ymddangosodd pedwar angel yn dwyn bwrdd arian, ac arno yr oedd Saint Greal dan orchudd. Agorodd y drws ym mhen draw'r neuadd, y drws y curasai Lawnslot arno, a thrwyddo cerddodd angylion eraill, rhai yn dwyn canhwyllau, un yn dal gwaywffon â gwaed yn diferu o'i blaen i flwch arian, ac un arall â lliain yn ei llaw. Rhoddwyd y canhwyllau ar y bwrdd, y lliain yn gwrlid dros Saint Greal, a'r waywffon yn unionsyth yng nghanol y llestr. Yna uwch y llestr ymddangosodd gŵr tebyg i Grist, a chymerth Saint Greal yn ei ddwylo creithiog. Penliniodd o flaen Galâth, a dywedyd,

"Syr Galâth, dos ymaith i'r ddinas santaidd, Sarras, ac yno y tynnir y gorchudd oddi ar Saint Greal. Cymer Beredur a Bwrt gyda thi a dos i lan y môr. Yno bydd llong yn d'aros, a gofala fod gennyt y cleddyf a'r gwregys o eurwallt iddo."

Rhoes Galâth ei fysedd yn y gwaed a ddiferai o flaen y waywffon, ac irodd goesau'r brenin a orweddai'n ddiymadferth ar y gwely. Ymhen ennyd cododd y gŵr hwnnw'n holliach, a chychwynnodd y tri marchog ymaith yn llawen. Wedi teithio am dri diwrnod, daethant i lan y môr, ac yno yr oedd llong yn eu haros. Aethant iddi, ac wele yn ei chanol y bwrdd arian ac arno Saint Greal dan orchudd o samit coch.

Cyn hir cyrhaeddwyd Sarras. Wrth borth y ddinas gwelsant henwr crwm ar ffyn baglau. Er y gwyddai na allai'r dyn gerdded cam, rhoes Galâth Saint Greal yn ei ddwylo. Yn union taflodd yr henwr ei faglau ymaith a dug y llestr o'u blaen tua phlas y brenin.

Brenin drwg oedd brenin Sarras. Cyn gynted ag y clywodd gyrraedd o'r tri marchog ei ddinas, rhoes orchymyn i'w filwyr i'w carcharu. Yng ngharchar y buont flwyddyn gron, ond yr oedd Saint Greal yno gyda hwy yn eu porthi a'u cynnal. Pan fu farw'r brenin, rhyddhawyd hwy, a dewisodd pobl y ddinas Galâth i deyrnasu arnynt. O amgylch Saint Greal gwnaeth gas o aur a pherlau, a phob dydd gweddïai ar ei liniau o'i flaen.

Flwyddyn i'r dydd y coronwyd ef yn frenin, cododd Galâth yn fore a chlywodd lais yn dywedyd wrtho am ganu'n iach i Beredur a Bwrt. Cofleidiodd yntau hwynt yn dyner, a phenliniodd ar weddi gerbron y bwrdd arian. Fel y gweddïai cododd y gorchudd oddi ar Saint Greal, a syllodd yntau ar y llestr a'i holl ogoniant. Disgynnodd cwmwl o angylion i ddwyn ei enaid ymaith, a gwelai Peredur a Bwrt law o'r anwel yn cymryd Saint Greal oddi yno. Ni welodd neb ar y ddaear y llestr santaidd byth wedyn.

Aeth Peredur ymaith a throi'n feudwy. Yn lle'r rhyfelwisg a'r arfau llachar gwisgodd abid mynach. Bu farw ymhen dwy flynedd, a chladdodd Bwrt ef wrth ochr Galâth.

Yn drist ac unig yr ymlwybrodd Bwrt tua Chamalot. Ef oedd yr olaf o farchogion Arthur i ddychwelyd o ymchwil hir Saint Greal, a balch oedd y brenin o'i weld, oherwydd credasai pawb iddo farw ymhell. Sylwodd Bwrt fod llawer eisteddfa'n wag o amgylch y Ford Gron, a chrwydrodd ei lygaid yn drist o sedd i sedd. Edrychodd yn hir trwy niwl ei ddagrau ar seddau Peredur a Galâth.