XXVIII. "Bachgen Bach o Ferthyr, o hyd, o hyd."
CYDNEBYDD y darllenydd yn ddiau erbyn hyn fod hanes Parry wedi llanw a chyfreithloni y braslun a roddwyd yn y bennod gyntaf o fywyd artist—o blentyn y byd delfrydol sydd yn fedrus a hapus yn ei froydd ei hun, ond yn anfedrus a ffwdanus ym myd amgylchiadau. Eto cadwodd ef ei ystwythder, a'i hoywder, a'i hyder, hyd y diwedd: "bachgen bach" oedd ef o hyd. Meddai'i unig ferch sydd yn fyw heddyw amdano: "Gartref yr oedd fel un ohonom ninnau, yn ein helpu ni'r plant gyda'n hefrydiau yn uno yn ein chwareuon; yn hoff o gerdded; yn siriol a hapus o dymer. Yr oedd ganddo syniad uchel am ddyletswydd; yr oedd yn ffyddlon i'w gyfeillion, yn gyfiawn ac anrhydeddus yn ei berthynas ag eraill; ac, fel y gwyddoch, yn un o ynní a brwdfrydedd rhyfeddol ynglŷn ag unrhyw destun ag y teimlai ddiddordeb ynddo, a'i 'obaith yn dragwyddol.
Crynhoa'r disgrifiad hwn i gylch bach yr arweddion yn ei gymeriad y rhaid i ni ar ddiwedd y Cofiant—fel math ar ol—olwg—eu galw at ei gilydd. Am ei "ddyn y tu allan dywed Dr. Protheroe: "Bob tro y gwelaf ddarlun o Edward Grieg, y cerddor Norwegaidd enwog, daw Dr. Parry i'r meddwl ar unwaith. Y mae yna debygrwydd mawr yn eu darluniau—y gwallt cuchiog—wedi ei ariannu; y llygaid byw, treiddgar; a'r olwg urddasol berthynai i'r ddau. Ond yr oedd y Cymro yn fwy syth ei gorff, ysgafnach a bywiocach ei gamau na'i gyd—awenydd. Ac am ei ysgafn—galon, yr oedd Parry beunydd yn gwirio yr hen bennill :
Canu 'rwyf, a bod yn llawen,
Fel y gog, ar frig y gangen;
A pheth bynnag ddaw i'm blino
Canu wnat a gadael iddo.
Anghofiai bopeth yng nghyfaredd y gân."
