byw, oblegid pa fodd y gallaf feddwl byw hebddi! Hyderaf na fyddaf fi byw i ysgrifennu ei chofiant!"
Ond y difyrrwch a gafwyd yn y Gwynfryn! Oriau ysgol heibio, y pen yn weddol ddiboen, canys dioddefai'n enbyd felly—cyfaill neu ddau i alw ddechreunos, plocyn da ar y tân, ac yna ati! Trin y byd a'i bethau, a'u gosod yn eu lle, tra byddai'r gwreichion yn chware mic yn y simnai, a'r teulu'n gyfan, wraig, merch, a mab, yno yn y gyfrinach; a llawer tro y ceid ergyd ffraeth gan Ann y wraig, a Mary'r ferch, sydd a chyfran helaeth o ffraethineb ei thad ynddi, "gan bwyll bach," chwedl ninnau yn y De. Llawer dengwaith y teimlasom hiraeth llethol wrth ymadael i ddal y tren i ddod yn ol eilwaith i dwrf y byd na allai chwerthin yn yr un cywair ag y chwarddem ni wrth ochr tân y Gwynfryn.
Ond daeth y cysgodion! Yr oedd caethder anadl, cur pen, a gwendid calon yn ennill arno o ddydd i ddydd, ac yntau yn chwilio am newid adfywiol yma a thraw. Yn Chwefror, 1904, cawn ef yng nghartref clyd ei hen gyfeillion mynwesol, Mr. a Mrs. Benjamin Parry, yn Norton, Mumbles, ac yn ysgrifennu yno:—
Yr wyf yn ysgrifennu heddyw yn nhŷ Mr. Ben Parry, yn Norton, ger y Mumbles, lle yr wyf wedi dod i newid awyr, er mwyn fy iechyd. Y mae yma le tawel, glân, prydferth, ac iach, gallwn feddwl—pe celwn dywydd teg. Y mae fy annwyl wraig yma gyda mi, ac hebddi hi, ni allwn feddwl byw. yma, yn y cyflwr presennol ar fy iechyd, ac ystád fy meddwl.
Nid wyf wedi bod yn iach er yr haf diweddaf, ac yr wyf fel yn gwybod na fyddaf yn holliach byth mwy. Nid oes arnaí ddim ofn marw, ond y mae ofn byw arnaf! Byw sydd yn ofnadwy, yn y byd hwn, neu unrhyw fyd, o ran hynny, yn enwedig yn y byd hwn, y dyddiau hyn!
Y mae Chwefror yn oer ac yn wlyb, a hanes y byd yn dywyll a du, a'r newyddion bob bore yn ddrwg, a minnau'n dost! Nid wyf yn ddigalon, nac yn ddiobaith, ond yn ddianadl, a braidd yn ddiamynedd, a dweyd y gwir, wrth weled y byd mor ddwl, a dynion call mor ddall!
Dyma ryfel wedi torri allan eto! Rwsia a Japan yn rhyfela ynghylch yr hyn nad yw yn perthyn i un o honynt. Pe buasent yn cytuno i wneud defnydd o bobo ddarn, er lles y byd, gallasai hynny fendithio'r ddwy wlad, a bendithio'r byd hefyd, ond, fel y mae, bydd y rhyfel yn felltith ac yn ddinistr i'r ddwy wlad ynfyd. Y mae yr hen ymadrodd yn eitha gwir: "A'r doethion a ddaethant o'r dwyrain!" Y maent wedi mynd oddi yno bob un, ond i ble, pwy wyr?
Y mae y glaw yn dod o'r gorllewin yma, heddyw, yn cael ei yrru gan wynt nerthol yn rhuthro! Y mae "afon Duw yn llawn dwfr," y dyddiau hyn——yn llawnach nag arfer, o lawer, ac yn peri i afonydd bach y ddaear fyned. dros eu ceulannau.
