Yr oedd chwilio'r perthi am "fando da," neu" sciw luniaidd" yn chware melys ganddo. "Llawer o oriau, ond oriau byrion iawn, a dreulid o berth i berth, ac o lwyn i lwyn, nid i chwilio am bren cwmws fel yr hen athronydd gynt, ond i chwilio am bren cam."
Ymhlith ei gofion cynnar y mae'r capel a'r bregeth—y bregeth gyntaf iddo dalu sylw iddi"—pregeth Jonah Jonathan "; a adnabyddwyd wedi hynny fel y Parch. Jonah Morgan, Cwmbach, Aberdâr. Nid rhyfedd ei dalu sylw iddi chwaith, oblegid soniai'r pregethwr fwy na digon i foddio bachgennyn caredig am "wlawio tân a brwmstan ar y dynion drwg"; ac yr oedd y gwrandawr bach " yn gweld y tân yn llanw'r tŷ." Tybiai mai ar fechgyn y topîs y deuai hi waethaf pe deuai'r tân—y bechgyn a ymhyfrydai mewn gwneud Q.P's o'u gwallt cyfoethog, gan "bwyso eu pennau ar gefn y sêt" ar eu cyfer, nes oedd y Q.P.' yn hongian i lawr fel rhyw aden brydferth, farddonol iawn," ac yna yn rhoi jerk sydyn i'r pen, i daflu yr aden wallt brydferth yn ol i'w lle." Yr oedd y bechgyn a'r aden wallt yn arwyr yn ei olwg. "Dyma fy idea am ddyn y pryd hwnnw," meddai, dyn a thopee, ac yn gallu taflu ei wallt yn ol o'i lygad ar un cynnyg."
Cyn hir, daeth dyddiau ysgol i'w ran, er mai byr a brau oeddynt. Y "Llofft fach," neu fel y gelwid ef," Tŷ Conglen," yn ymyl y Bridgend, gerllaw Gibea—capel Annibynnol ym Mrynaman—oedd yr ysgoldy; yr oedd "o'r chwech i'r saith oed" yn myned yno, a thua " phymtheg neu ugain o blant " yn ddisgyblion. Un "Wil Edward" oedd ei ysgol-feistr cyntaf, "yr hwn," meddai, oedd yn ysgol-feistr o ran cred, ond cigydd o ran crefft." Ceisiai ofalu am ei "gred" a'i "grefft" fel y gallai, oblegid, meddai'r ysgolor bach, "pan fyddai'r gwaith lladd yn brin, yr oedd yn cadw tipyn o ysgol."
Nid oedd yn cofio fawr am yr ysgol na'i gwaith; cofiai fwy am ffraeo ac ymladd y "bechgyn llai," wedi eu hannos i'r frwydr gan y bechgyn mwy." Ond er gorfod gadael yr ysgol a'i goleu prin ymhen "ychydig o wythnosau," y fath gyfoeth i lanc oedd gallu dywedyd, Yr oedd fy nhad a fy ewythr yn gallu darllen Cymraeg yn dda, a Saesneg yn weddol, ac yr oedd digon o lyfrau yn ein tŷ ni."
Pan oeddwn yn fachgen, fy mhennaf fwynhâd
Oedd chware, a darllen hen lyfrau fy nhad
