Nid oedd yr adfyd yn fawr felly, yn arbennig gan y byddai ei dad "ambell waith yn cadw ysgol i ddysgu rhai o blant y gymdogaeth i ddarllen, ysgrifennu, a gwneud sums," os aeth cyfnod heibio cyn ei fynd i'w "ail ysgol "—ysgol hen filwr o'r enw Richard Williams, mewn tŷ annedd, yr ochr hwnt i Weunydd yr Esgyrn "—"Gwaun yr Esgair medd Mr. T. M. Evans, golygydd" Hirnos Gaeaf." Ni fu'n ddigon beiddgar i'w gyfrif ei hunan yn yr ysgol" cyn y tro hwn, ond tybiai y gallai fforddio gwneuthur hynny yn awr, "am fod hon yn fwy tebyg i ysgol na'r lle bach ar y llofft fach."
Ond yr oedd rhywbeth heblaw'r adeilad yn rhoi lliw "ysgol" ar y sefydliad hwn, y ffaith nad oedd yno "ddim Cymraeg," ac meddai'r hwn a ganodd yn yr hen Gymraeg nes llonni aelwydydd Cymru:—"Yr oedd yn rhaid cael ysgol y pryd hwnnw a dim ond Saesneg ynddi, neu ynte ystyrid hi islaw sylw, ac yn ddiddysg a diddisgyblaeth." Mor greulon wir am ysbryd ffol y dydd, a llawer dydd gwedi!
Yn yr ysgol hon y cafodd ei brofiad cyntaf, a'i unig brofiad, o'r "Welsh Note." Nôd barn am siarad Cymraeg mewn ysgol, ac ar ei thir, oedd y "Welsh Note," ar y ffurf o bren ysgwâr, yn crogi wrth gortyn, a'r ddwy lythyren, W.N." arno a'r diweddaf i arfer gair Cymraeg, i'w ddwyn am ei wddf, fel pechadur. Pren dioddef" y galwai Watcyn Wyn ef, ac meddai:—" Pe buasai creadur gwan mewn caledi yn galw ar y gŵr drwg yn Saesneg, ni fuasai llawer o wahaniaeth gan yr hen filwr, ond pe buasai yn galw ar ei fam yn y Gymraeg, yr oedd y wialen yn cael ei rhoi ar gefn yr ynfyd.' mae'r pren y felltith" hwn wedi pydru, a'r ysgolor bach yn canu yn ei Gymraeg miniog o hyd, a gwerin Cymru yn dal i ddarllen heb ofni nemor:—
Mae'r iaith Gymraeg yn mynd i fynd,
Yn mynd i fynd a'n gadael ni;
'Roedd llawer i'r hen ffrynd yn ffrynd,
Ond er eu gwaetha mynd mae hi
Mae'n mynd, ffarwelia o un i un
A thad a mam, â brawd a chwaer;
Mae'n mynd i fynd, yn wir i ddyn,
A'n gadael yma heb un gair.
Ond nid peth wedi ei wthio ar blant Cymru gan estroniaid oedd y "Welsh Note," ond peth yn ol ewyllys rhieni gwahanol
