brwydr waedlyd Cattraeth, rhwng y Prydeiniaid a'r Sacsoniaid, pan orchfygwyd y blaenaf a lladdfa fawr, fel mai allan o dri chant a thri ugain a thri o benaethiaid Prydeinig. dim ond tri yn unig a ddiangasant yn fyw, un o ba rai oedd Aneurin. Cymerwyd ef wedi hyny yn garcharor, llwythwyd ef â chadwynau, a thaflwyd ef i'r ffau, o'r lle y rhyddhawyd ef gan Ceneu, mab Llywarch Hen. Brwydr ddinystriol Cattraeth a achosodd fudiad niferi o'r Prydeiniaid Gogleddol at en cenedl berthynasol yn Nghymru; a dywedir i Aneurin gael noddfa yn ngholeg rhagorol Cattwg, yn Neheudir Cymru, lle oddeutu 570, y cafodd ei ladd yn fradwrus gan Eiddin. (Myv. Arch., ii. 65.) Brwydr Cattraeth yw testun cân wronaidd, gan Aneurin, yr hon sydd eto ar gael. Y mae y gwirionedd o hyn wedi ei brofi tu hwnt i bob amheuaeth gan Sharon Turner, yn ei "Amddiffyniad hen Ganiadau Prydeinig: Llundain, 1803." Gelwir y Gan fawreddog hon, "Y Gododin," ac ystyrir hi gan y beirdd Cymreig yn mhob oes yn brif waith, neu brif gynllun ardderchogrwydd mewn barddoniaeth. Dywed y Dr. W.O. Pugh yn ei Cambrian Biography, mai yr un person oedd Aneurin a Gildas. Y mae yn sicr mai nid enw Prydeinig yw Gildas, ond mewn gwirionedd mai cyfieithad Sacsonaidd yw o Aneurin, yn ol yr arferiad ag oedd yn gyffredin yn y canol oesau. Gan fod enw Gildas yn cael ei adael allan o'r hen ysgrifeniadau sydd yn haeru mai mab Caw oedd Aneurin, a bod enw Aneurin yn cael ei adael heibio yn yr ysgrifeniadau sydd yn dangos fod Gildas yn fab Caw, rhai a dybiant mai yr un person dan wahanol enwau oedd Gildas ac Aneurin, ac mai enw a roddid iddo fel dysgawdwr oedd Gildas. Y mae llawer o wahaniaeth rhwng egwyddorion awdwr y "Gododin " ag egwyddorion Gildas dduwiol. Y mae yn fwy rhesymol gan hyny i feddwl mai gwahanol bersonau, oeddynt oddieithr cael allan i'r "Gododin" gael ei gyfansoddi pan oedd yr awdwr yn ieuanc, ac yn dueddol i baganiaeth, ac i'r llyfr a elwir Gildas gael ei ysgrifenu wedi iddo gael ei egwyddori yn gyflawn yn athrawiaethau y grefydd Gristionogol.
ANGAR, un o feibion Caw, a rhyfelwr nodedig, yn nechreu y chweched ganrif. Cofnodir dywedial o'i eiddo yn Englynion y Clywed, (Myv. Arch., i. 173.)
"A glywaisti a gant Angar
Mab Caw, milwr clodgar,
Bid ton calon gan galar."
ANGHARAD (DON FELEN,) neu gyda'r
croen melyn, sydd glodfawr yn y Trioedd, fel
un o dair Gorhoyw Riein Ynys Prydain. Y
ddwy arall oeddynt Annan a Perwyr. (Myo.
Arch., ii. 16.)
ANHUN, neu ANNUN, santes, oedd yn
byw yn y bumed ganrif. Hi oedd llawforwyn
Madrun, gwraig Ynyr Gwent, a merch Gwrthefyr, neu Fortimer. Dywedir iddi, mewn
cysylltiad a'i meistres, sylfaenu Eglwys Trawsfynydd, yn sir Feirionydd.
ANIAN, oedd y 13eg archesgob Tyddewi,
yn canlyn Cledawg. Yr oedd yn byw yn y
rhan olaf o'r wythfed ganrif.
ANNA, merch Gwrthefyr, a gwraig Gynyr,
o'r hon y cafodd Non mam Dewi Sant. Yr
oedd yn byw yn y bumed ganrif.
ANNA, merch Meurig ab Tewdrig, tywysog
Morganwg. Priododd ag Amwn Ddu, i'r
hwn yn ei henaint y dygodd ddau o feibion,
Samson, archesgob Tyddewi, a Tathan, yr hwn
oedd enwog mewn daioni. Hi a fu byw tua
diwedd y bumed ganrif. (Llyfr Llandaf.)
ANNAN, merch Maig Mygotwas, a gofnodir yn y Trioedd fel un o'r Tair Gorhoyw
Riein Ynys Prydain. Y ddwy arall oedd
Angharad a Perwyr. (Myv. Arch. ii. 16.)
ANNO, enw yr hwn mewn rhai ysgrifau
yw Amo, oedd sant, i'r hwn y mae eglwys
Llananno, yn sir Faesyfed, wedi ei chysegru,
hefyd Newborough, yn Mon, yr hon gynt a
elwid Llananno. (Bardd y Saint.)
ANWAS (ADEINIOG,) un o ryfelwyr y
brenin Arthur, yr hwn o bosibl a dderbyniodd
yr enw hwn oddiwrth gyflymdra ei farn. Gan
rai modd bynag, ystyrir efo nodwedd ffugiol.
Ymddengys ei enw mewn cân gywrain, o
ddyddiad borea; ond nid yw yr awdwr yn
adnabyddus, yn cynwys ymddiddan rhwng
Arthur, Cai, a Glewlwyd, yr hon a gedwir yn
y Myvyrian Archaiology, i. 167. Enwir ef
hefyd yn nghyd â rhyfelwyr ereill i Arthur,
yn y Mabinogi, Kilhwch ac Olwen, tudal. 259.
ANWYL, ELLIS, ydoedd fardd yn Meirion
tua chanol yr 16 ganrif. Y mae englynion o
anerchiad o'i eiddo yn gysylltiedig & chyfieithad o Ystyriaethau Dietelius ar dragywyddoldeb, gan Lewis Ellis, o'r Llwyngwern, yn sir
Feirionydd, a gyhoeddwyd yn y flwyddyn
1661.
ANWYL, MORRIS, ydoedd fab i Robert
Anwyl, o'i wraig, Margaret Owen; ac efe a
anwyd Ebrill 16, 1814, yn y lle a elwir Dinas
Moel, gerllaw Beddgelert. Yr oedd efe yn
hanu o du ei dad, o dylwyth Dafydd Nanmor,
i'r hwn, meddir, y rhoddes Rhys Goch, o Hafod Garegog, dyddyn bychan, o'r enw Cae
Dafydd, yn etifeddiaeth; ac o du ei fam, o
dylwyth Hafod Lwyfog, yn mhlwyf Beddgelert. Nid oedd rhieni Morris Anwyl yn aelod-
au eglwysig pan aethant i'r sefyllfa briodasol;
ond yn mhen tua phum mlynedd ar ol priodi,
bwriasant eu coelbren yn mysg pobl yr Arglwydd, ac felly dygasant eu plant i fyny dan
addysg grefyddol. Yn mhen rhyw gymaint
o amser ar ol priodi, symudodd Robert Anwyl
i gyfaneddu ar ei hen dreftadaeth, Cae Dafydd
Nanmor, ac yno y bu cartref Morris tra bu efe
byw. Er i Morris Anwyl gael ei fagu yn yr
eglwys, pan ddaeth efe yn alluog i fyw arno ei
hun, fel y dywedir, efe a gefnodd ar eglwys
Dduw, gan wenieitho iddo ei hunan y mwynhai lawer mwy o hyfrydwch, wedi cael ei ben
yn rhydd o dorch llywodraeth eglwysig. Ond
mewn rhyw adfywiad crefyddol lled rymus a
gymerodd le yn fuan wedi hyny yn y Rhyd
Ddu, daliwyd yntau, a "than gerdded ac
wylo," efe a ymofynodd am aelodaeth gyda
