Deheudir Cymru. Nifer y gwartheg blithion yn y deadellau hyny oedd ugain mil ac un. (Myv. Arch. ii. 70.)
BEUNO, sant, mab Hywgi, neu Buwgi ab Gwynlliw Filwr, yn ol Bonedd y Saint, a Perfferen, merch Llewddyn Luyddog, o ddinas Eiddin, yn y Gogledd. Gwedi cymeryd i fyny arferion mynachaidd, efe a neillduodd i Glynog, sir Gaernarvon, lle yr adeiladodd eglwys, ac y sefydlodd goleg, neu fynachlog, yn y flwyddyn 616. Cadfan, brenin Gwynedd, oedd ei noddwr, yr hwn a roddes iddo lawer o dir. Ac wedi marw Cadfan, yn ol chwedl (legend) St. Beuno, yr hon a red fel y can- lyn-Aeth Beuno i ymweled & Chadwallon, ei fab, yr hwn a'i dylynodd yn mreniniaeth Gwynedd, a deisyfodd Beuno gael y tir a addawsai Cadfan, o herwydd nad oedd ganddo yno le i addoli Duw, nac i breswylio ynddo. Yna y brenin a roddes i Beuno le yn Arfon a elwid Gwaredog; a Beuno a roddes i'r brenin deyrnwialen aur, yr hon a roddasai Cynan ab Brochwel iddo ef wrth farw, yr hon oedd yn werth tri ugain buwch; ac yno Beuno a adeiladodd eglwys, ac a ddechreuodd wneud mur o'i hamgylch; ac ar ddydd gwaith, pan oedd efe yn gwneud y mur hwn, a'i ddysgybl- ion gydag ef, canfuasant wraig, a baban yn ei chol, yn erfyn ar Beuno fendithio y plentyn. "Aros ychydig, wraig, (ebe Beuno) nes gorphen o honom y gwaith hwn." A'r plentyn a wylodd, ac ni chymerai ei ddiddanul Yna Beuno a ofynodd i'r wraig, "Paham yr wylai y plentyn ?" "Sant da (ebe y wraig) rheswm da paham. ""Beth yw y rheswm hwnw?" (ebe Beuno). "Beth, am fod y tir wyt ti yn fedd ianu, ac yn adeiladu arno, yn dreftadaeth y plentyn hwn!" Yna Beuno a archodd i'w ddysgyblion dynu eu llaw o'r gwaith tra y byddai efe yn bedyddio y plentyn, a pharotoi o honynt ei gerbyd iddo. "A nyni a awn gyda'r wraig hon a'i phlentyn i ymweled a'r brenin, yr hwn a roddes i mi y tir hwn." Yna Beuno a'i ddysgyblion a gychwynasant gyda'r wraig a'r plentyn, ac a ddaethant i Gaer-saint (Caernarvon), lle yr oedd y brenin. Yna llefarodd Beuno wrth y brenin, "Paham y rhoddaist i mi dir gwr arall?" "A phwy, (meddai y brenin) sydd ganddo hawl iddo ?" Beuno a atebai-Y plentyn sydd yn nghol y wraig hon yw etifedd y tir. Dyro i'r plentyn ei dir; a dyro i mi dir arall yn ei le, neu dyro i mi yn ol yr anrheg a roddais i ti, sef y deyrnwialen." Ond y brenin balch a gor- thrymus a atebodd. "Ni newidiaf y tir; ac am yr anrheg a roddaist i mi, myfi a'i rhoddais i arall." A Beuno a ddigiodd yn fawr, ac a ddywedodd wrth y brenin-"Mi a weddiaf ar Dduw na byddo genyt ti, yn mhen ychydig, ddim tir yn y byd!" Yna aeth Beuno ymaith, ac a'i gadawodd yn felldigedig. Yr oedd i'r brenin gefuder o'r enw Gwyddeint, yr hwn a aeth ar ol Beune, ac a'i goddiweddodd ef yr ochr arall i afon Saint, lle yr oedd Beuno yn eistedd ar gareg wrth lan yr afon; ac efe a roddes i Dduw a Beuno, dros ei enaid ei hun, ac enaid Cadwallon, ei gefinder, dreflan Clyuog Fawr am byth, heb na mael nac ardreth; ac a wnaeth hawl dda o honi; ac yno Beuno a wnaeth lawer o wyrthiau drwy gymorth Duw. Adroddir llawer o chwedlau am dano, y rhai nas gallwn roddi coel iddynt. Y mae cryn lawer o eglwysi wedi eu cysegru iddo yn Ngwynedd, a rhai yn sir Hentfordd. Bu farw, yn ol Cressy, yn y flwyddyn O.C. 660, a chladdwyd ef yn ynys Enlli; a dydd ei wyl ef yw Ebrill yr 21ain.
BEVAN, MADAM, ei henw gwyryfol oedd Miss Bridget Vaughan, merch y Decllys, yn mhlwyf Merthyr, ger Caerfyrddin; wedi hyny, Madam Bevan, o Lacharn. Yr oedd hi o deulu parchus iawn, ac yn ferch landeg, synwyrol. Cafodd ei dwyn i ymofyn am grefydd, a meddwl yn ddwys am bethau byd arall, dan weinidogaeth y Parch. Gruffydd Jones, Llanddowror, pan yn pregethu yn Llan- llwch, ger Caerfyrddin, lle yr arferai weini- dogaethu yn achlysurol. Gwedi iddi briodi Arthur Bevan, Ysw., o Lacharn, byddai yn myned bob Sabbath naill ai i Landdowror, neu i Landilo Abercowyn, i wrando ar Mr. Jones, tua phedair milltir o ffordd; ac er nad heb wawd a gwaradwydd yn caulyn, eto glynodd wrth hyny tra bu efe byw; a bu cyfrinach neillduol dduwiol rhyngddynt dros lawer o flynyddoedd. Yr oedd y foneddiges gyf- oethog hon yn dra haelionus, ac yn gymorth mawr i Mr. Jones tra y bu efe byw, i osod i fyny ysgolion elusenol drwy Gymru, fel yr oedd eu rhifedi y flwyddyn ddiweddaf o'i fywyd yn 215 o ysgolion, ac 8687 o ysgoleigion ynddynt. Cynaliwyd yr ysgolion, ar ol marw- olaeth Mr. Jones, gan y wraig anrhydeddus hono, Mrs. Bevan, o Lacharn, tra y bu hi byw, sef yn nghylch ugain mlynedd; a phan y bu farw, yr oedd wedi gadael yn ei hewyllys at eu bytholrwydd yn Nghymru y swm o ddeng mil o bunau yn flynyddol. Bu tua chan mil o ysgolheigion ynddynt o farwolaeth Mr. Jones, yn 1761, hyd 1768. Trwy ymrafael y gymyn- weinyddes (Lady Stepney) ag ewyllys Madam Bevan, a gwaith etifeddion cyfreithlawn y foneddiges am flynyddau yn dadleu mewn llysoedd cyfraith yn erbyn ei hawl i'w rhoddi at yr ysgolion. Ataliwyd eu gweinydd- iad am flynyddau; a thrwy hyny, y mae'r arian wedi mwyhau llawer. Rhoddwyd yr achos yn Llys yr Arglwydd Ganghellydd, ac yno yr arosodd hyd yn ddiweddar, pan ben- derfynodd yr arglwydd ganghellydd yr achos mewn dull sydd yn debygol o wneuthur yr arian yn gwbl ddifudd i'r Cymry, ac yn groes i'r dull y dygwyd yr ysgolion yn mlaen dan olygiad Mr. Jones a Madam Bevan. Y mae'r swm wedi cynyddu er ya deng mlynedd ar ugain yn ol, i yn nghylch £30,000. Y mae'r ysgolion wedi eu parhau hyd yn awr, eithr nid rhyw lawer o les y maent yn wneuthur yn yr oes hon i'n cyd- wladwyr, gan nad faint a wnaethant yr amser a aeth heibio.
BEVAN, THOMAS, y cenadwri Madagas- car, oedd enedigol o ardal Neuaddlwyd, yn sir Aberteifi, ac aelod o eglwys Neuaddlwyd. Tueddwyd ef i fyned allan yn genadwr i Madagascar. Ac yn Awst, 1817, cafodd ef &
