Deheudir Cymru. Nifer y gwartheg blithion yn y deadellau hyny oedd ugain mil ac un. (Myv. Arch. ii. 70.)
BEUNO, sant, mab Hywgi, neu Buwgi ab Gwynlliw Filwr, yn ol Bonedd y Saint, a Perfferen, merch Llewddyn Luyddog, o ddinas Eiddin, yn y Gogledd. Gwedi cymeryd i fyny arferion mynachaidd, efe a neillduodd i Glynog, sir Gaernarvon, lle yr adeiladodd eglwys, ac y sefydlodd goleg, neu fynachlog, yn y flwyddyn 616. Cadfan, brenin Gwynedd, oedd ei noddwr, yr hwn a roddes iddo lawer o dir. Ac wedi marw Cadfan, yn ol chwedl (legend) St. Beuno, yr hon a red fel y canlyn-Aeth Beuno i ymweled â Chadwallon, ei fab, yr hwn a'i dylynodd yn mreniniaeth Gwynedd, a deisyfodd Beuno gael y tir a addawsai Cadfan, o herwydd nad oedd ganddo yno le i addoli Duw, nac i breswylio ynddo. Yna y brenin a roddes i Beuno le yn Arfon a elwid Gwaredog; a Beuno a roddes i'r brenin deyrnwialen aur, yr hon a roddasai Cynan ab Brochwel iddo ef wrth farw, yr hon oedd yn werth tri ugain buwch; ac yno Beuno a adeiladodd eglwys, ac a ddechreuodd wneud mur o'i hamgylch; ac ar ddydd gwaith, pan oedd efe yn gwneud y mur hwn, a'i ddysgyblion gydag ef, canfuasant wraig, a baban yn ei chol, yn erfyn ar Beuno fendithio y plentyn. "Aros ychydig, wraig, (ebe Beuno) nes gorphen o honom y gwaith hwn." A'r plentyn a wylodd, ac ni chymerai ei ddiddanu! Yna Beuno a ofynodd i'r wraig, "Paham yr wylai y plentyn?" "Sant da (ebe y wraig) rheswm da paham. ""Beth yw y rheswm hwnw?" (ebe Beuno). "Beth, am fod y tir wyt ti yn feddianu, ac yn adeiladu arno, yn dreftadaeth y plentyn hwn!" Yna Beuno a archodd i'w ddysgyblion dynu eu llaw o'r gwaith tra y byddai efe yn bedyddio y plentyn, a pharotoi o honynt ei gerbyd iddo. "A nyni a awn gyda'r wraig hon a'i phlentyn i ymweled a'r brenin, yr hwn a roddes i mi y tir hwn." Yna Beuno a'i ddysgyblion a gychwynasant gyda'r wraig a'r plentyn, ac a ddaethant i Gaer-saint (Caernarvon), lle yr oedd y brenin. Yna llefarodd Beuno wrth y brenin, "Paham y rhoddaist i mi dir gwr arall?" "A phwy, (meddai y brenin) sydd ganddo hawl iddo?" Beuno a atebai-Y plentyn sydd yn nghol y wraig hon yw etifedd y tir. Dyro i'r plentyn ei dir; a dyro i mi dir arall yn ei le, neu dyro i mi yn ol yr anrheg a roddais i ti, sef y deyrnwialen." Ond y brenin balch a gorthrymus a atebodd. "Ni newidiaf y tir; ac am yr anrheg a roddaist i mi, myfi a'i rhoddais i arall." A Beuno a ddigiodd yn fawr, ac a ddywedodd wrth y brenin-"Mi a weddiaf ar Dduw na byddo genyt ti, yn mhen ychydig, ddim tir yn y byd!" Yna aeth Beuno ymaith, ac a'i gadawodd yn felldigedig. Yr oedd i'r brenin gefnder o'r enw Gwyddeint, yr hwn a aeth ar ol Beuno, ac a'i goddiweddodd ef yr ochr arall i afon Saint, lle yr oedd Beuno yn eistedd ar gareg wrth lan yr afon; ac efe a roddes i Dduw a Beuno, dros ei enaid ei hun, ac enaid Cadwallon, ei gefnder, dreflan Clynog Fawr am byth, heb na mael nac ardreth; ac a wnaeth hawl dda o honi; ac yno Beuno a wnaeth lawer o wyrthiau drwy gymorth Duw. Adroddir llawer o chwedlau am dano, y rhai nas gallwn roddi coel iddynt. Y mae cryn lawer o eglwysi wedi eu cysegru iddo yn Ngwynedd, a rhai yn sir Henffordd. Bu farw, yn ol Cressy, yn y flwyddyn O.C. 660, a chladdwyd ef yn ynys Enlli; a dydd ei wyl ef yw Ebrill yr 21ain.
BEVAN, MADAM, ei henw gwyryfol oedd Miss Bridget Vaughan, merch y Derllys, yn mhlwyf Merthyr, ger Caerfyrddin; wedi hyny, Madam Bevan, o Lacharn. Yr oedd hi o deulu parchus iawn, ac yn ferch landeg, synwyrol. Cafodd ei dwyn i ymofyn am grefydd, a meddwl yn ddwys am bethau byd arall, dan weinidogaeth y Parch. Gruffydd Jones, Llanddowror, pan yn pregethu yn Llanllwch, ger Caerfyrddin, lle yr arferai weinidogaethu yn achlysurol. Gwedi iddi briodi Arthur Bevan, Ysw., o Lacharn, byddai yn myned bob Sabbath naill ai i Landdowror, neu i Landilo Abercowyn, i wrando ar Mr. Jones, tua phedair milltir o ffordd; ac er nad heb wawd a gwaradwydd yn canlyn, eto glynodd wrth hyny tra bu efe byw; a bu cyfrinach neillduol dduwiol rhyngddynt dros lawer o flynyddoedd. Yr oedd y foneddiges gyfoethog hon yn dra haelionus, ac yn gymorth mawr i Mr. Jones tra y bu efe byw, i osod i fyny ysgolion elusenol drwy Gymru, fel yr oedd eu rhifedi y flwyddyn ddiweddaf o'i fywyd yn 215 o ysgolion, ac 8687 o ysgoleigion ynddynt. Cynaliwyd yr ysgolion, ar ol marwolaeth Mr. Jones, gan y wraig anrhydeddus hono, Mrs. Bevan, o Lacharn, tra y bu hi byw, sef yn nghylch ugain mlynedd; a phan y bu farw, yr oedd wedi gadael yn ei hewyllys at eu bytholrwydd yn Nghymru y swm o ddeng mil o bunau yn flynyddol. Bu tua chan mil o ysgolheigion ynddynt o farwolaeth Mr. Jones, yn 1761, hyd 1768. Trwy ymrafael y gymynweinyddes (Lady Stepney) ag ewyllys Madam Bevan, a gwaith etifeddion cyfreithlawn y foneddiges am flynyddau yn dadleu mewn llysoedd cyfraith yn erbyn ei hawl i'w rhoddi at yr ysgolion. Ataliwyd eu gweinyddiad am flynyddau; a thrwy hyny, y mae'r arian wedi mwyhau llawer. Rhoddwyd yr achos yn Llys yr Arglwydd Ganghellydd, ac yno yr arosodd hyd yn ddiweddar, pan benderfynodd yr arglwydd ganghellydd yr achos mewn dull sydd yn debygol o wneuthur yr arian yn gwbl ddifudd i'r Cymry, ac yn groes i'r dull y dygwyd yr ysgolion yn mlaen dan olygiad Mr. Jones a Madam Bevan. Y mae'r swm wedi cynyddu er ys deng mlynedd ar ugain yn ol, i yn nghylch £30,000. Y mae'r ysgolion wedi eu parhau hyd yn awr, eithr nid rhyw lawer o les y maent yn wneuthur yn yr oes hon i'n cydwladwyr, gan nad faint a wnaethant yr amser a aeth heibio.
BEVAN, THOMAS, y cenadwr i Madagascar, oedd enedigol o ardal Neuaddlwyd, yn sir Aberteifi, ac aelod o eglwys Neuaddlwyd. Tueddwyd ef i fyned allan yn genadwr i Madagascar. Ac yn Awst, 1817, cafodd ef â
