Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/13

Illtud Farchog, oblegyd cefnder i'w dad ef oedd Illtud, a thyma
ddechreuad arbenig ymfudiad cenhadol Llydaw i Gymru. Bu i Alan
dri o feibion, y rhai a hynodasant eu hunain fel seintiau disglaer, nid
amgen, Lleuddad, a elwir hefyd Lleuddad Llydaw, Lloniaw, Periglor
Padarn, Esgob yn Llanbadarnfawr, a Llynab, yr hwn a fu'n archesgob
Llandaf, yn ail ar ol Dyfrig, medd rhai, yn drydydd, medd eraill.
ALAN FORGAN. Penaeth a laddwyd ar faes Camlan, yn y
flwyddyn 542, trwy fradwriaeth ei wyr, y rhai a enciliasant oddiwrtho
ar gychwyniad y frwydr. Am y rheswm hwn nodir hwynt yn y
Trioedd fel un o'r tri "Anniweir Deulu," neu lwythau anffyddlon Ynys
Prydain. Y ddau eraill oeddynt Goronwy Befr o Benllyn a Peredur.
ALAW (DAFYDD). Brodor o lan afon Alaw yn Mon, a bardd
cywrain ac awenyddol. Bu farw tua 1540. Mae cofrestr o 12 o'i
gywyddau ar glawr y Greal. Mae tri o honynt i Risiart ab Rhydderch
o'r Mufyrian. Daethai y gwr hwnw i'w etifeddiaeth 1525. I ofyn
cymod Risiart ab Rhydderch y mae dau o'r cywyddau. Tebygol iddo
lwyddo yn ei amcan, canys mae yr olaf yn dechreu fel hyn:
"At y tory i Fyfyrian",
ALAWN. "Tri chyntefigion beirdd Ynys Prydain,-Plenydd,
Alawn, a Gwron; sef oeddynt y rhai hyny a ddychymygasant y
breiniau a'r defodau sydd ar feirdd a barddoniaeth."
Barnai T. ab Iolo Morganwg nad oedd y tri chyntefigion ddim
amgen na dynsoddiad o "Dri phrif anhebgor Awen,-llygad yn canfod
anian, calon yn teimlo anian, a glewder a faidd gydfyned ag anian."
Ystyr y gair Alon yw cynghanedd, cysondeb, cyngherdd. Calon y
bardd yn gydgerdd ag anian o'i gwmpas, yw Alawn.
Mae rhai yn
deilliaw y gair o llon, eraill o llawn, ac eraill o al, (uchel, ardderchog,)
megys ag y deillia Alaw, Alwen, &c., o'r un gwreiddyn. Mae eraill
yn golygu Alawn fel person gwirioneddol, ond ei fod yn byw cyn cof
llyfr ac achau, fel nad oes goffa am dano ond ei enw a'i swydd.
"Gorug Alawn fardd Prydain
Gofrodeu cleu clodyagain,
Coel oyd celfyddyd cyfrain."
Y mae y Dr. Owen Pughe, yn ei Cambrian Biography, yn meddwl
fod yn debygol mai yr un person ydoedd ag Olen, Olenus, Ailinus, a
Linus, yn mhlith y Groegiaid, oddiwrth yr amgylchiad fod yr un
priodoleddau yn cael eu rhoddi iddo ganddynt ag a roddir i Alon yn
y Trioedd.
ALBAN. Ystyrir Alban ar lawer o ystyriaethau fel y cyntaf oll o
ddilynwyr Crist, yn y wlad hon, a ymunodd ag "ardderchog lu y
Merthyri." Ganwyd ef yn nhref Feriwlam yn y trydydd cant. Dywed
yr hen Groniclwyr mai Prydeiniaid oedd ei rieni, ac nid ydyw yn
debyg iddo newid ei enw, oblegyd y mae Alban yn enw hollol Frutan-
aidd. Ymrestrodd hefo byddin y Rhufeiniaid, a bu am saith mlynedd
yn eu gwasanaeth milwrol. Y pryd hyn y daeth i gyfeillgarwch ag
Amphibalus, yr hwn a droes yn Gristion. Wedi dychwelyd i'w dref
enedigol, lle yr arosodd mewn parch ac urddas hyd nes y tores yr
erledigaeth allan yn ffyrnig a distrywgar yn amser yr ymerawdwr
creulon Diocletian. Yn y cyfamser dylanwadodd ei gyfaill Amphibalus
yn fawr arno, a'r canlyniad fu iddo droi yn Griation trwyadl, ac fol
llawer un arall o ddisgybion y Groes dybenodd ei yrfa yn ferthyr.
Nid ydyw'r hanes a ddyry Gildas o hyn ond byr: Bede, yr hanesydd
eglwysig, ar y llaw arall a gofnoda'r ffeithiau yn llawer helaethach.