Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/19

AMO, yr hwn a enwir weithiau Anno, ydoedd hen sant, ac iddo ef
y cyflwynwyd eglwys Llananno yn Maesyfed; ac eglwys Niwbwrch yn
Môn, yr hwn le gynt a elwid Llananno.
AMPHIBALUS. Dywed Giraldus Cambrensis ac eraill mai gwr
genedigol o Gaerlleon ar Wysg ydoedd, ac iddo gael ei eni yn ystod y
trydydd cant. Haera eraill mai monach oedd yn perthyn i Eglwys
Gadeiriol y lle ardderchog hwnw, oblegyd dyna oedd prif dref Cymru
y pryd dan sylw. Hyn, fodd bynag, sydd eithaf amlwg, mai ef fu'r
offeryn yn llaw Duw o ddwyn Alban i gofleidio ffydd y Groes. Yr
oedd ef ac Alban yn hen gyfeillion fel yr ymddengys oddiwrth eu
Bucheddau. Ni wyddis pa beth oedd ei enw cyntefig, ac ni ddyry
Sieffrey o Fynwy nemawr oleu fynag ar y peth, oblegyd math o
gyfieithiad o'r un dan sylw a geir ganddo. Ar ol iddo drwy help
Alban ddianco Ferulam, dychwelodd i Gaerlleon, a phregethodd gyda
grym a llwyddiant anarferol, a throes nifer mawr at Gristionogaeth, ac
oherwydd y droedigaeth a gymerth le yn adeg merthyrdod Alban, ffoes
tua mil o'r fan hono am nodded yn Nghymru, lle y derbyniwyd hwy i
Eglwys Crist trwy fedydd gan Amphibalus. Cynhyrfodd hyn ddygasedd
trigolion paganaidd eu hen gartref, fel y penderfynasant eu dilyn yn
arfog, a dyfod a wnaethant nes d'od o hyd iddynt, ac yna eu cigyddio
a'u darnio a wnawd. Yn mysg y cyfryw, daliwyd Amphibalus, a
chludasant of hyd o fewn rhyw dair milltir i Ferulam, ac yno llabydd-
iwyd ef gan y creuloniaid atgas. A thyna ran y sant disglaer hwn yn
mrwydr y ffydd.-Gurel ALBAN.
AMWN DDU. Mab ydoedd i Emyr Llydaw, tywysog Graweg, yn
Llydaw. Ei wraig of oedd Anna ferch Meurig ap Tewdrig. Bu iddynt
lawer o blant, y rhai y mae eu benwau yn llyfr y seintiau, nid amgen
Tydecho, Samson, Tathan, Gwyndaf Hen, Pedrwn, Hywel, Alan,
Difwg, Gwyddnaw, a Thegfedd eu chwaer. Á thyma oedd ei wehelyth :
efe a hannes parth ach o Ynys Prydain, nid amgen nag o Gynan
Meiriadog, yr hwn a ymsefydlodd yn Llydaw yn amser Macsen
Wledig. Plant yr Amwn Ddu a fuant yn gyff saint Enlli a Gwynedd
yn y chweched cant. Chwaer i Amwn oedd Gwenteirbron mam Cadfan,
blaenor Gwelygordd Emyr Llydaw. Yr oedd Garmon yn ewythr o
frawd ei fam í Emyr Llydaw, ac Illtud farchog yn gefnder iddo: ac yn
nglyn a'r cenhadon ymroddgar hyn yr ymgyssegrodd plant Emyr i
efengylu yn mysg ein hynafiaid di-ffydd. Dywedir i Amwn Ďdu
ymneillduo ac arwedd bywyd mendwyol, ac mai mewn ynys gerllaw i
Llanilltyd Fawr y trefai, hyd nes iddo fyned yn mhellach o dwrf y byd
i ryw ddiffeithle annghysbell. Ond odid mai yn Mawddwy yr oedd y
lle hwn, oblegyd y mae yno hyd heddyw le a adwaenir wrth yr enw
Cell Fawddu neu Gell Amwn Ddu. Tydecho ab Amwn Ddu ydyw
sant cyfryngol holl eglwysi'r cymydogaethau hyn. Crybwyllir i Anna
ddilyn ei gwr i'r lle anhygyrch, ac iddo adeiladu eglwys yno; a Samson
eu mab a gysegrodd yr unrhyw. Bernir iddo gael ei gladdu yn
Llanilltyd Fawr. Gellir tybied fod Llan-y-mawddwy wedi cael ei
henwi oddiwrtho yn gystal ag oddiwrth ei fab Tydecho: oblegyd
gelwir hi weithiau yn Llandudech yn gystal a Llan-y-mawddwy, sof
yw hyny:-Llan-amwn-ddu.
AÑARAWD oedd fab hynaf Rhodri Mawr, yr hwn oedd dywysog
teyrpasol holl Gymru, yr hon, ar ei farwolaeth yn y flwyddyn 876, a
ddosranodd rhwng ei dri mab. Y rhan a gafodd Anarawd oedd
Gwynedd neu Ogledd Cymru: cafodd Cadell y Deheubarth, neu