Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/20

Ddeheudir Cymru, a chafodd Merfyn, Powys. Bu yn anmheuaeth yn
hir, pa un ai Cadell ai Anarawd oedd y mab bynaf. Geilw Dr. Owen
Puglie, Cadell yn hynaf, yn ei Cambrian Biography, felly hefyd y gwna
Price yn ei Hanes Cymru, tu dal. 392, ond yn tu dal. 397, gelwir
Anarawd yr hynaf, Darfu i'r ddadl hon achlysuro i Vaughan o
Hengwrt, yr hynafiaethydd enwog, i gyfansoddi traethawd, o dan yr
enw, "British Antiquities revived," yr hwn a argraffwyd yn Rhyd-
ychain, 1662, yn 4 plyg, ac ailargraffiad yn y Bala yn 1834, yn 4 plyg.
Ymddengys y profir yn llawn yn hwn mai Anarawd oedd yr hynaf, a'i
fod yn meddu blaenoriaeth awdurdod ar ei frodyr. Pa fodd bynag,
nid coron ysgafn a fu yr eiddo ef, gan ei fod mewn rhyfeloedd gwas-
tadol a'r Sacsoniaid Yn y flwyddyn 880, yr ymladdodd efe frwydr
Cymryd, ger tref Aberconwy, yn sir Gaernarfon, ac y gorchfygodd y
Sacsoniaid gyda lladdfa fawr, a dialodd farwolaeth ei dad, yr hwn a
laddwyd yn Môn. Golwir y frwydr hon, mewn hanesion Cymreig,
"Dial Rhodri." Y mae ei deyrnasiad yn hynod hefyd am ymfudiaeth
y Brutaniaid Gogleddol yn y flwyddyn 890, y rhai, oblegyd eu gwasgu
gan eu gelynion, a adawsant Strathclwyd, ac a dderbyniwyd yn lletygar
gan Anarawd, yr hwn a roddodd iddynt diroedd yn siroedd Dinbych a
Fflint, ar yr amod fod iddynt yru ymaith y Sacsoniaid a gymerasant
feddiant o honynt, yr hyn a gwblhawyd yn foddhaol. Yn y flwyddyn
892, aeth Anarawd i mewn i diriogaethau ei frawd yn y Deheubarth, y
rhai a ddistrywiodd trwy dan a'r cleddyf. Yn y flwyddyn 900, bu
farw Cadell, yr hwn cyn hyny a ddygodd Bowys dan ei lywodraeth, ac
felly daetli A narawd yn dywysog teyrnasol holl Gymru, a theyrnasodd
hyd ei farwolaeth yn y flwyddyn 913, pan y gadawodd ar ei ol dri mab,
Idwal Foel, Elis, à Meurig. Y mae Cadell, Anarawd, a Merfyn, yn
cael eu henwi yn y Trivedd, fel y "Tri Heiyrn taleithiawg" Ynys
Prydain.
ANDRAS ap Rhys Dremrudd ap Brychan Brycheining oedd yn ei
flodau yn y pumed cant, ac efe oedd sant gwarchodol Llanandras neu
Andreas, sef yn awr Dinas Powys.
ANDRAS, nou Andryw, mab i Ceryn, yn ol y Brutiaid, a gafodd
deyrniaeth Prydain ar ol ei frawd Eidal, ac a ddilynwyd gan ei fab
Urien.
ANDRAS, neu Andros, oedd yr enw a ddodid yn chwedloniaeth ein
hynafiaid ar yr au dduwies Mallen. Priodolid gweithredoedd cyffelyb
iddi hi ag a briodolai y Groegiaid i'w ffug-bersonau Hecate, eu Bellona,
a'u Enyo, hwythau. Dywedai Coel Gwlad fod iddi farch hefyd a olwid
"March Malen," ar gefn yr hwn, credid, y byddai lledrithwyr a
dewiniaid yn cyflym deithio mor wyrthiol ar hyd a lled y ddacar yn y
dyddiau gynt. Oddiar yr ofergoel hon 3₂ tarddodd y ddiareb, "A
gasgler ar Farch Malen, tan ei dor ydd à:" neu a eniller trwy ddewin-
iaeth, diles a difantais fydd. Dywedir y byddai'r hen Frutaniaid yn
aberthu ebyrth dynol i Andras; a thystiolactha Dion ddarfod i
Buddug cyn ymladd a'r Rhufeiniaid weddio ar Andras am ei melldith
arnynt. Golwid hi weithian "Y Fall," Mam y Drwg," a'r "Hen
Wrach;" ac y mae ei henw ar Lafar Gwlad hyd y dydd hwn, canys
dywediadau a glywir yn fynych ydynt "Chwaren'r Andros," yr hyn
ydyw ymddwyn yn nwydwyllt a chynddeiriog; "mae yr Andros
ynddo," sef y mae drygioni ynddo; a'r "hen Andros" sydd air arall
am y diafol. Fel hyu y mae tarddiad llawer o'n hymadroddion mwyaf
cyffredin yn nghanol ofergoeledd ein hynatiaid.