Tudalen:Geirlyfr bywgraffiadol o enwogion Cymru 1870.pdf/32

freninodd a dalent iddo warogaeth, ac a addurnent ei lys. Etholid y
catteyrn, nid o ran helaethrwydd ei diriogaeth, lluoвogrwydd ei
ddeiliaid, ueu urddasoldeb ei fonedd; ond oherwydd ei gadbwyll, ei
wroldeb, a'i fedrusrwydd mewn rhyfel. Nid o hawl, ond o ddewisiad
y penaethiaid eraill, y penodid un i'r swydd. Nid ymddengys fod
teyrnas neu diriogaeth Arthur ei hun mewn un modd yn helaeth: ac
nid yw hyd yn nod y rhamantau, y rhai a'i dyrchafant ef uwchlaw
bull freninoedd a rhyfelwyr y byd, yn awgrymu rhyw lawer fod y
diriogaeth yr oedd ganddo hawl etifeddol iddi yn eang ei therfynan;
ond sylfaenir ei glod a'i ogoniant yn benat ar ei gadernid a'i wroldeb,
ac ar ei fedr mewn rhyfel a chatteyraedd. Ymddengys, gan hyny, mai
mewn rhyfel yn unig yr oedd ef yn frenin cyffredinol. Cyffelyb nedd
ei sefyllfa a'i awdurdod ef i sefyllfa ac awdurdod Agamemnon yn
ngwarchae Caerdroia. Brenin ar dalaeth fechan Mycenæ oedd hwnw
yn ngwlad Grueg; ond yr oedd, o ddewisiad cyffredin y penaethiaid
eraill, yn frenin breuinoedd o flaen muriau anhydor Ilion,
Pa flwyddyn yr etholwyd Arthur i arwain cyfluoedd ei wlad yn erbyn
gorddwy a gormes y Saison, nid yw hanesyddion yn cwbl gytuno. Yn
ol y Dr. W. 3. Pughe, yn y fl. 517 y digwyddodd; ond yn ol Whittakor,
yn 508. Yr hanesydd cyntaf sydd yn son am Arthur yw Nennius; ac
i'r gwr hwn yr ydym yn ddyledus am y gofrestr gyflawnaf o'i orchestion
milwraidd. Yr oedd Nenuins yn byw yn yr 8fed ganrif; ac y mae yn
awr ar gael un llawysgrif o'i waith cyn byned a'r 10fed ganrif, sef n
fewn i bedwar can'm ynedd i amser Arthur, a mwy na chan' mlynedd
cyn amser Gruffydd ab Arthur, ar yr hwn y tadogir nid ychydig o'r
chwedlau yn nghylch y gwron. A ganlyn yw tystiolaeth Nennius am
Arthur, ac am y brwydrau a ymlarldwyd ganddo:-
"Y pryd hwnw [gwedi son am Hengist, yr ymladdodd y rhyfelgar
Arthur, yn nghyda milwyr a breninoedd Prydain, yn eu herbyn hwynt
[y Saison], ac er bod amryw yn ardderchocach nac ef, eto bu ddeuddeg
gwaith yn dywysog rhyfel, ac yn orchfygwr y brwydrau. Y frwydr
gyntaf yn ei herbyn a ymladdodd gerllaw yr afon a elwir Glain (Glein,
Glem, Glevi, Gleni). Yr ail, a'r drydedd, a'r bedwaredd, a'r humed,
ar afon arall, yr hon yn y Frythoneg a elwir Dulas (Duglas, Dubglas),
yr hon sydd yn ardal Linnius (Linius). Y chweched frwydr a fu wrth
yr afon a elwir Bassas (Lusas). Y seithfed frwydr a ymladdodd yn eu
herbyn yn Nghoed Celyddon, hono yw Cad Coed Celyddon (Cat Coit
Celidon. Yr wythfed frwydr a ymladdodd yn erbyn y Barbariaid
gerllaw Castell Gwynion (Gunnion, Guiunon, Guinon, Guin), yn yr
hon y cludodd Arthur ar ei ysgwyddau ddelw Cross Crist, a'r Santaidd
Fair. y Wyryf wastadol; a'r holl ddiwrnod hwnw y gyrwyd y Paganiaid
i gilio; llawer a syrthiasant; a lladdfa fawr a wnaethpwyd arnynt,
trwy rinwedd ein Harglwydd Iesu Grist, a'i fam santaidd Ef.
nawfed frwydr a ymladdodd ef yn Ninas y Lleng, yr hon, yn iaith y
Brython, a elwir Caerlleon. Y ddegfed frwydr a ymladdodd ef ar lan
afon a elwir Rhybrwyd (Ribroit, Trathtreuroit) Yr unfed frwydr ar
ddeg a fu yn y mynydd a elwir Bregwyn (Creguoin), lle y gyrwyd
hwynt ar ffo, yr hon yr ydym ni yn ei galw Cad Bregwyn (Cat Bregion,
Aged Cathregonnon, Cathregomion). Y ddeuddegfed frwydr, a hono
o'r fath livrnicaf, a ymladdodd Arthur yn Mynydd Badon, yn yr hon
y syrthodd yn yr un amser naw cant a deugain o wyr, trwy ei ruthr ef
ei hun, heb neb o'r Prydeiniaid yn ei gynorthwyo. Yn yr holl
frwydran rhagenwedig, mynegir ei fod of yu fuddugol bob amser, fel y