Crwydrais ddigon bellach, fel gwr yn son am ffeithiau ar antur, heb feddwl am gasglu un math ohonynt i bwrpas neilltuol. Ond fy amcan yw casglu darnau hanes Goronwy at ei gilydd o lythyrau'r tri brawd, a'r darnau sy'n cyd-daro o'i lythyrau yntau, gan roddi iddynt gyfle i gyd adrodd eu tystiolaethau am gysylltiad y gŵyr hyn o Fon a'i gilydd, a gwasanaeth y Morrisiaid i Oronwy. Cyfnod byr o'r bywyd ydyw, dim ond saith mlynedd a hanner o amser ar y goreu; ond cyfnod y barddoni, a'r "coledd cail," er hynny. Nid yw ffeithiau cysylltiad y cyfeillion yn ddieithr i ni i gyd. Bu rai ohonynt yng nghloriannau cofiannwyr, a phawb, trwy gymorth eu pwysau eu hunain, yn eu cambwyso yn eu tro. Onid yw beirniadaeth Cymru'n oriog fel yr awen, yn boeth ac oer bob yn ail? Hi a â allan lawer tro, fel milwr i amddiffyn ei wlad, ac amcan ei barn yn ei chalon cyn cychwyn. Yn ol gwŷr yr oes o'r blaen, rhagluniaeth bywyd Goronwy oedd gofal Lewis Morris. Heddyw ymgroesir rhag meddwl yn dda amdano, a gelwir ef yn athrodwr cymeriad y bardd mwyaf a gododd ym Mon. Na chwyned neb, nid ysgrifennwyd hanes y Morrisiaid eto, na hanes Goronwy chwaith.
Rhannwyd y cyfeillion hyn, a chamfarnwyd hwy. Ysgrifennwyd amdanynt heb gofio eu hoes. Darluniwyd hwy yn ol safon biwritanaidd canrif ddiweddarach. Daliwyd eu buchedd yn wyneb rhinweddau na wyddent hwy ddim amdanynt, yn wyneb meddyliau oes newydd; am hynny darnguddiwyd eu beiau yn hytrach na'u cyfaddef. Pobl oes Pitt oeddynt, Pwtt fel y galwent hwy ef, amser y gwelid arweinwyr y wladwriaeth yn rhonco feddw ar heolydd Llundain. Oni chyhoeddid ar arwyddfyrddau tafarnau yn y dyddiau hynny, y ceid ynddynt ddigon o ddiod am ddwy geiniog i feddwi'n dda, a digon am dair i feddwi'n farw, a gwellt i orwedd ynddo ar y fargen? Onid oedd darllawdai'n perthyn i bob Coleg yn Rhydychain a Chaergrawnt? Onid oedd yr athrawon a'r disgyblion yn cyd-botio, a chydfeddwi hefyd? Nid athrawdai oedd y colegau hynny ar y pryd, ond mannau i raddio bechgyn a ddysgwyd yn dda yn yr Ysgolion Gramadeg. Cododd y nefoedd eithriadau moesol yn yr oes honno, hi a'i cododd, ac eithriadau oeddynt.
Beirdd oeddynt, beirdd yn ol patrwm beirdd yr oesau gynt, ac arfer beirdd pan gynhyrfid hwy, oedd lliwio'n
