120—250. Amddiffyn rhag y gelynion oedd yn torri i'r ymherodraeth. Codi'r muriau. Hadrian a Severus.
250-450. Y gwrthryfela. Arweinwyr uchelgeisiol yn ymgodi'i deyrnasu. Ymadawiad y llengoedd. Y barbariaid yn cau o gwmpas Prydain.
PENNOD IV Y SAESON Prydain wedi ei rhannu yn ddwy gan y Rhufeiniaid,-talaeth wastad y de-ddwyrain a thalaeth fynyddig y gorllewin a'r gogledd. Ymosod ar y ddwy tua 450; y Saeson a'r Eingl yn ymosod ar y traeth, a'r Pictiaid ar y mur.
Darluniad Tacitus o'r Eingl a'r Saeson yn eu cartrefi.
Concwest Prydain. 450-516. Concwest y tu de i'r Tafwys gan y Jutes (Caint), y South Saxons, a'r West Saxons (Gwent). Eu gyrru yn eu holau ym Mrwydr Mynydd Baddon: wedi hyn y mae trymder y rhyfel hyd draeth y dwyrain, o'r Tafwys i'r Forth, hyd 577. Yn 577 ail gychwynnodd y West Saxons dan Ceawlin, ac estynnodd buddugoliaeth Deorham eu terfynau i for yr Hafren. Yn 613 daeth yr Eingl dan Aethel frith o'r gogledd, ac estynnodd buddugoliaeth Caer eu terfynau i'r mor ar draeth Dyffryn Maelor. Erbyn 613 y mae'r barbariaid wedi gorlifo'r gwastadedd ac wedi amgylchu Cymru.
Y mae'r traddodiadau am yr ymladd rhwng Cymry'r dalaeth orllewinol a'r barbariaid (Pictiaid, Eingl, a Saeson) wedi casglu oddiamgylch Arthur. Pwysigrwydd y mur; unbennaeth yr ynys yn eiddo i'w amddiffynnydd. Yr Angl a'r Sais yn graddol hawlio bod yn breiwalda, dux Britanniarum, neu Wledig.
Y traddodiadau am yr hen dduwiau a'r hen arwyr; Rhonabwy yn eu gweled yn ymdeithio yn ei freuddwyd hyd ddyffryn Hafren; son yng nghaneuon Llyfr Du Caerfyrddia a Llyfr Coch Hergest am y mur ac am feddau'r dewrion.
Gwaith Maelgwn Gwynedd oedd (1) symud cartref y Gwledig oddiwrth fur y Gogledd i Wynedd; (2) gorffen darostwng pob cenedl, yn Wyddyl a dyfodiaid, yng Nghymru; (3) gorffen darostwng derwyddiaeth i Gristionogaeth. Cunedda Wledig a'i achau, rhoddi Rhufeiniaid a hen dduwiau yn hynafiaid iddo. Maelgwn Gwynedd,-darluniad Gildas o hono tua 550. Gwr adawodd ei fynachlog a'i weddi, mewn amseroedd enbyd, i reoli ei wlad a braich gref a gwialen haearn. Maelgwn yn unben,-ei gader edyn. Ei lynges, a'r morladron. Ei deyrnasiad ar dywysogion a saint, a'u grwgnach. Y Cenhadwr Cristionogol yn dilyn ei fyddinoedd a'i longau. Yblander a grym a phechod ei fab Rhun.
