Prif dywysogion y Cymry, yr Eingl, a'r Saeson, o ymadawiad y Rhufeiniaid hvd 613, blwyddyn brwydr Caer. Pwysigrwydd Caer,—yn uno de a gogledd, dwyrain a gorllewin. Safodd hyd nes yr oedd y dinasoedd Rhufeinig ereill i gyd wedi cwympo. Ymdrech Ceawlin a'r Saeson i'w chyrraedd yn 584. Ymgyrch yr Eingl ac Aethelfrith yn 613. Cyflafan y mynachod, gorchfygu'r fyddin Gymreig, cymeryd y ddinas. Effeithiau brwydr Caer.
Yr ymdrech rhwng y Cymry a'r Eingl am y gogledd, y mur, a'r unbennaeth. Cadwallon ac Edwin. Buddugoliaeth Cadwallon trwy gyngrhair a Phenda, hen frenin paganaidd Mers. Brwydr Croesoswallt. Cwymp Cadwallon. Marw Cadwaladr. Diffyg undeb a brenhinoedd gweiniaid yng Nghymru; brenhinoedd cedyrn yn Lloegr.
Cartref a chymeriad y cenhedloedd duon. Yn anrheithio Cymru'n druan yn adeg Cynan Tindaethwy, 815—840. Rhodri Mawr yn codi yn eu herbyn ; ac yn llwyddo, er gorfod ffoi un. waith o'u blaenau. Anhawsterau mawrion Rhodri Mawr. Brwydr Dydd Sul, a chwymp Rhodri. Ei feibion a'i wyrion. Hywel Dda a'i gyfraith. Anghyfraith, ac ofn fod diwedd y byd gerllaw.
Ymrafael ac ymladd ymysg y tywysogion. Llywelyn ab Seisyll yn dechreu rhoi trefn ar Gymru. Brwydr Aber Gwili. Llwyddiant Llywelyn. Trallodion newydd gyda'i farw; ei fab Gruffydd ar ffo. 1038. Gruffydd ab Llywelyn yn dod yn ol. Brwydrau Rhyd y Groes a Phen Cader. Wedi uno Cymru, trodd Gruffydd yn erbyn Lloegr. Yn ymuno ag Aelfgar, iarll y Mers. Brwydr Henffordd. Yn 1062 dechreua'r ymdrech rhwng Gruffydd a Harold, iarll Wessex. Dau gynllun Harold. Bradychu Gruffydd, 1063.
PENNOD XI YR HEN GREFYDD Darluniadau Iwl Cesar. Y derwyddon, eu lle a'u gwaith, a'u breintiau, yr archdderwydd. Trawsfudiad eneidiau. Pobl grefyddol. Yr aberthau, adeg byw ac adeg marw. Olion yr hen aberthu.
