un o'r un wlad a Ffaustus, ac fel esgob a mynach; daeth yntau o Brydain i Ddeheudir Ffrainc oddeutu'r flwyddyn 450.[1] Yng ngoleuni y ffeithiau hyn, gellir edrych ar y deugain mlynedd cyntaf o'r bumed ganrif fel y blynyddoedd y sefydlwyd Mynachaeth ym Mhrydain.
Wrth ddatblygu yn raddol cymerodd Mynachaeth wahanol ffurfiau; ar y cyntaf ymddengys mai'r syniad llywodraethol oedd bywyd o neillduedd; ymffurfio yn gyfundeb er mwyn ymarfer y dyledswyddau o hunanymwadu, myfyrio, gweddio; yr oedd pob peth ganddynt yn gyffredin, a phawb yn rhwym i roddi ufudddod i'r gwr osodwyd yn ben arnynt yr abad. Yr oedd yr holl drefniadau wedi eu ffurfio fel ag i fod yn gwrs o ddisgyblaeth er dadblygu y bywyd crefyddol o fewn y mynachdy ei hunan.
Yn ddiweddarach cymerodd Mynachaeth olwg uwch ar ei chenhadaeth; tywynnodd y gwirionedd ar ei meddwl mai'r ffordd fwyaf effeithiol i wella ei hunan oedd drwy ymdrech i wella eraill. O gredu hyn, daeth y mynachdy yn ysgol. Cymerodd Illtud y blaen gyda hyn yng Nghymru. Sieryd Gildas yn uchel am Illtud yn y cymeriad hwn, disgrifir ef ganddo fel "dysgawdwr gwych braidd yr oll o Brydain"[2]; yn y mynachdai dysgid yr ieuanc a'r rhai mewn oed mewn crefydd a materion cyffredin. Cyfeiria Alcuin at Gildas fel y mwyaf athrylithgar o ysgol Illtud Sant." Deuai nifer fawr i'r ysgolion hyn yn ol tystiolaeth Llyfr Llandaf,[3] yr oedd gan Ddyfrig ddwy fil o dan ei ofal yn Henllan—ar—Wy; yr oedd dwy fil a chant yn derbyn eu haddysg un adeg ym Mangor Is Coed; a dwy fil a phedwar cant yn Llanilltud Fawr; gwneid gwaith cyffelyb yn Nhy Gwyn Mynyw, ac ym Mangor Deiniol. Yn y trydydd cyfnod yn hanes Mynachaeth, gwelir tuedd i fyned yn ol at y bywyd nodweddai y gyfundrefn ar y cychwyn; yn y cyfnod cyntaf ceid cyfundeb o bobl yn ceisio neillduedd oddiwrth y byd oddiallan, yn y trydydd cyfnod ceir yr un peth gan bersonau neillduol—yr unig yn chwilio am neilltuedd er cael mantais i fyw y bywyd uwch. Dyma gyfnod yr ancr a'r meudwy—cymerai i mewn gyfnod maith; ond gellir dweyd iddo ddechreu yn ystod yr hanner olaf o'r chweched ganrif. Achosai y mudiad hwn bryder i garedigion Mynachaeth; anfonodd Columbanus at y Pab Gregori Fawr i gael ei farn ef ar hyn, ac ysgrifennodd Finian at Gildas er cael ei gyngor gyda golwg arno. Ai y myneich yn y cyfnod hwn i leoedd anghyfanedd i breswylio, ond nid y rhai a wnaent hyn oedd y dosbarth pwysicaf o'r meudwyaid, ond y rhai wnaent iddynt gell o fewn y tir berthynai i dylwyth y Sant.[4] Dywedir na chafwyd prawf o fodolaeth yr un o'r celloedd hyn yng Nghymru,[5] ond gall hynny fod o ddiffyg chwilio yn briodol am danynt.[6] Perthyn pwysigrwydd neilltuol i'r
- ↑ Apollinaris Sidonius, Mon. Ger. Hist., viii. 157.
- ↑ Gildas, De Excidio Brit. cc 33—36.
- ↑ Liber Landavensis, td. 324.
- ↑ The real anchorite was the one who did not leave the territory of the tribe of the Saint, but built himself a cell or enclosure on it, in which he dwelt, and out of which he rarely came." The Celtic Church of Wales, p. 180: J. W. Willis Bund.
- ↑ Sonir am "guddygl meudwy "yn y Mabinogion. Mab. Red Book of Hergest, vol. i. p. 211.
- ↑ The Celtic Church of Wales, p. 169: J. W. Willis Bund.
