Hyd eu diddymiad
achau.¹ Edrychir arno hefyd fel cofiadur Ystrad Fflur a Basing- were, gadawodd ar ei ol y llyfr a adnabyddir fel "Llyfr Du Basing"; cyfeirir yn llawnach at hwn mewn pennod ddiweddarach; yr oedd hefyd yn fardd gwych. Canodd gywydd i Domas ab Dafydd Pon- nant, abad Dinas Basing; ymneilltuodd yr abad hwn o'r bywyd mynachaidd, a phriododd Angharad, ferch Gwilym ab Gruffydd ab Gwilym o'r Penrhyn, ger Bangor, a chymerwyd ei le fel abad gan ei fab Nicolas. Am yr abad, dywed Guttyn Owain :-
Ei ddwywawl arglwyddiaeth
Yw'r lawn i roi ar lan traeth.
Punnoedd mab Dafydd Pennant
Perai a gwin per i gant,
Da gweddai lle dygwyddodd,
Mewn tair rhent, a maint y rhodd. ...
Darn o'r nef, dêyrn ein iaith,
Da'r adeiliai dai'r dalaeth.
Yn yr un cywydd ceir gan y bardd ddisgrifiad rhagorol o fynachlog Dinas Basing :-
Difai naddfaen, defnyddfawr,
A derw tir mewn dortur mawr !
Tai melus win, teml y saint,
Tair cafell, tŷ i'r cwfaint.
Ty da i'r yd, o'r tu draw,
Ty brag sydd, tŷ brics iddaw;
Gwal geryg wrth Gilgwri,
A thŷ porth ar ei thop hi ;
Caed ar fur lle caid aur faich,
Caer fain yn cau ar fynaich.
Ef a lanwodd felinau,
Yn mhob glyn, a phen bryn brau. ²
Aberconwy. Ac eithrio Ystrad Fflur, Aberconwy oedd y sefydliad mynachaidd pwysicaf yng Nghymru o fewn y cyfnod hwn. Yr hyn oedd Ystrad Fflur i Geredigion a theulu'r Deheubarth, dyna oedd Aberconwy i Wynedd a thywysogion y Gogledd. Daeth nifer o fyneich i'r lle o Ystrad Fflur, a sefydlwyd Aberconwy gan Llywel- yn Fawr yn y flwyddyn 1185, a chysegrwyd hi i'r Wyryf Fendigaid a'r Holl Saint."3 "Myfi Llywelyn fab Iorwerth, tywysog holl Ogledd Cymru, trwy fewnol rym duwioldeb, er iachawdwriaeth fy onaid ac eneidiau fy rhagflaenoriaid a'm holynwyr a roddaf," ac yna dilyn derfynnau'r wlad roddodd y tywysog i'r Cisterciaid. Ymysg yr enwau a nodir fel yn perthyn i'r mynachdy, ceir Ffynnon y Meirch, Corrig Llwynogod, Llyn Alwen, Erw'r Forfran, Gwern y Gof, Crogfryn, Blaenchwilogen, Gwernbleiddiau, Rhedynog Felon, Trefarthen, ac Aberpwlledarlas. Cyfeirir yn y siarter at y rhagor- freintiau berthynai i'r sefydliad, ymysg pethau eraill nodir nad oedd
1 Dr. Powell's History of Cambria.
Gorchestion Beirdd Cymru, tdd. 206-207: Rhys Jones.
Monasticon Anglicanum, p. 918: William Dugdale.
