Hyd eu diddymiad
yn ystod ymdrech Llywelyn ein Llyw Olaf am anibyniaeth Cymru, cydnabyddid of ac Ystrad Fflur y ddau sefydliad pwysicaf o'u bath yng Nghymru. Drwy abadau Ystrad Fflur ac Aberconwy apeliodd Llywelyn, yn y flwyddyn 1275, at esgobion Lloegr, ar iddynt farnu rhwng Edward ac yntau. Yr oedd Esgob Bangor wedi esgymuno Llywelyn, yr oedd Esgob Llanelwy-Anian o'r Nannau- wedi ei athrodi o flaen esgobion Lloegr ac o flaen y Pab. Yn Ystrad Fflur, Mawrth y seithfed, yn y flwyddyn 1274,¹ ysgrifenn- wyd llythyr at y Pab Gregori X., gan abadau'r mynachdai Cister- ciaidd, ac yn eu mysg Aberconwy, yn dymuno am i'r Pab beidio credu'r anwireddau ddywedwyd gan Esgob Llanelwy am Llywelyn. Bu yr ymdrech hon yn llwyddiannus, oblegid anfonodd y Pab at Archesgob Caergaint i'w orchymyn i beidio esgymuno Llywelyn os byddai'n foddlon i gyfarfod conhadon yr Archesgob yng Nghymru; a dyna'r hyn oedd Llywelyn yn ei ddeisyfu. Canodd Tudur Aled un o'i gywyddau goreu i Abad Aberconwy i ddeisyf ganddo farch yn anrheg i Cynrig, perthynas i'r bardd. Yr oedd Cynrig ar briodi merch deg, ond rhaid oedd cael "march i'w dwyn." Credir fod y bardd ei hunan yn aelod o urdd y Ffrancisciaid. Yn y cywydd ceir disgrifiad rhagorol o Faenan. Dyfynnir nifer o linellau ohono:
Gydag un a geidw Gwynedd,
Y cawn ar lan Conwy wledd ;
Abad ar y seithwlad sydd,
Aberconwy bare winwydd:
Arglwydd yn rhoi gwleddau'n rhad.
Arfer ddwbl ar fwrdd abad :
Glwys yw cegin y t'wysog
Troi mae'r gwaith trwm ar ei gog.
Conwy mewn dyffryn cynes,
Cefn y ffrwd y caf win ffres ;
Tai aml am win, teml y mel,
Trwsiant, a bwtri isel.
P'le ceisiwn sesiwn y saint?
Gydag ef a'i gyd-gwfaint.
Gwyr un rhif, gwerin Rhufain,
Gwyn a rhudd yw gownau rhai'n.
Os gwyn ei fynwes a'i gob ?
O'r un wisg yr â'n esgob:
Fe âi'r mab ar fur a main,
Be'i profid yn bab Rhufain.
Aent a mil o renti man,
Yntau fynai rent Faenan.
Ni wna Gerallt Gymro ond crybwyll yn unig enw mynachdy Cister- ciaidd Conwy. Nid oedd y sefydliad yr adeg yr ai yr Archesgob Baldwin a Gerallt drwodd ond ieuanc, tair blynedd oedd er yr adeg y sefydlwyd ef.³
1 Councils, Haddan & Stubbs, vol. 1. pp. 498, 490.
Gorchestion Beirdd Cymru, td. 235: Rhys Jones.
a Itinerary through Wales, p. 128: Giraldus Cambrensis: W. Llewelyn Williams.
