Fel yna yr ysgrifenai yr hynafiaethydd enwog tua chanol y cyfnod pryd yr oedd yr hen fwrdeisdref yn ymdrechu cael drachefn y fraint o gyd-ethol â Beaumaris aelod Seneddol dros fwrdeisiaid Môn. Ond ymhellach ymlaen yr wyf am fanylu ychydig ar yr ymryson mawr hwnnw.
Yn y dyfyniad a roddir uchod o waith Rowlands yr hwn a seiliai ei ddisgrifiad ar y cyfrif a roddir yn yr "Extent." ceir gweled Niwbwrch mewn agwedd ffafriol iawn. Yr oedd y tri Edward, a Richard II., (ŵyr i Edward III.,) wedi gwneud yr oll a allent tuag at ennill serch ac ymddiried y Cymry; a dywedir na fu ein cenedl yn aniolchgar, oblegid nid oedd un ran o'r deyrnas mor deyrngarol i Richard II. ag oedd y Cymry pan gyfododd ei elynion mewn gwrthryfel yn ei erbyn. A phan ddiorseddwyd y brenin anffortunus hwnnw gan ei gefnder Harri Bolingbroke (Harri IV.), ni fu y Cymry o dan Owain Glyndwr yn araf nac yn brin yn eu hymdrechion i ddial y cam a dderbyniasai Richard. Enynwyd llid Harri IV. yn ddirfawr oherwydd zel a dyfalbarhad y Cymry ymhlaid Richard, ac ar ol hynny oherwydd eu penderfyniad o du y gwron o Glyndyfrdwy.
Pasiwyd deddfau gorthrymus i gosbi 'r Cymry, a dygwyd oddiarnynt y breintiau a ganiatesid iddynt gan yr Edwardiaid, ac ymhellach gosodwyd arnynt feichiau trymion ac anhawdd i'w dwyn. "Ni chaniateid i un Cymro, na neb o Gymru, i brynu neu feddu tiroedd, tref-tadaethau, maenorau, maesdrefi, treflannau, ardrethion, ol-feddiannau, heiliadau, neu unrhyw dda etifeddol o un math yn Lloegr, neu mewn unrhyw fwrdeisdref neu faerdref Seisnig yng Nghymru." Ac ymhellach,—"ni allai un Cymro, na neb o Gymru o un math ymgymeryd a, neu ddal y swydd o Sirydd, maenorydd, cwnstabl, neu y cyfryw, mewn unrhyw ddinas, trefgordd, neu fwrdeisdref yn Lloegr, neu mewn unrhyw faerdref neu fwrdeisdref Seisnig yng Nghymru." (Rowlands.)
Yr oedd y troseddau lleiaf yn cael eu cosbi yn y