oedd had da wedi ei fwrw i dir diffaith, a bu yn hir o amser heb ddwyn dim ffrwyth.
Yn y fl. 1559, rhoes y frenines orchymyn ar fod i nifer o esgobion, ac eraill, ymweled â'r holl eglwysi trwy y deyrnas. Dyben yr ymweliad hwn oedd ymofyn i ansawdd grefyddol pob plwyf, a gwella yr hyn oedd feius. Yn y canlyniad, trowyd allan o eglwysi lawer o offeiriaid pabaidd eu syniadau; a chan na chaniateid i'r offeiriaid puritanaidd wasanaethu yn y llanau, am na fynent y gwisgoedd urddasol a orchymynasid, fe fu y llanau hyny heb offeiriaid ynddynt am faith amser; ac yn y diwedd urddwyd rhyw ddynion o grefftwyr, ac eraill, yn medru darllen, ac yn foddlon cydffurfio â'r trefniadau eglwysig, er nad oeddynt yn abl i bregethu. Rhaid oedd fod agwedd Cymru y pryd hwn yn isel a gresynus iawn. Wedi bod am faith flynyddoedd yn meddiant Pabyddiaeth, heb nemawr lyfr yn yr iaith—llawer o'r llanau heb un pregethwr—a llawer o'r offeiriaid, a'r crefftwyr urddedig hefyd, heb un cymhwysder gweinidogaethol,—ni allai y wlad fod ond un gaddug ddudew o dywyllwch o ben bwy gilydd. Dywedai Dr. Meyrick, esgob Bangor, nad oedd ganddo, y pryd hyny, ond dau bregethwr yn ei holl esgobaeth! Yr oedd y goleuni ag oedd yn y wlad yn dywyllwch, a pha faint yr oedd raid fod y tywyllwch!
Tua'r amser tywyll a gresynus hwn ar grefydd y Cymry, y rhoes Duw yn mryd William Salsbury gyfieithu y Testament Newydd i'r iaith Gymraeg. Nid yw yn beth annhebygol nad oedd y Beibl, neu ranau o hono, wedi bod gan y Cymry cyn y pryd hyn, ac fe allai er amser boreaf Cristionogaeth. Ond gan nad oedd argraffu llyfrau trwy y wasg ddim mewn bod; a chan y gwaherddid darllen y Beibl gan y Pabyddion; ni a allwn feddwl nad oedd gan y Cymry nemawr gopiau o'r ysgrythyrau; ac fe allai nad oedd y genedl, fel y cyfryw, ddim wedi gweled Beibl erioed.
Nid oes genym hanes am ond ychydig iawn o wŷr da yn Nghymru yn ystod yr 16eg canrif. Eto, er hyn, yr oedd rhyw ymbarotoi erbyn amser gwell. Heblaw cyfieithu y Testament Newydd gan William Salsbury, ac argraffu yr holl Feibl trwy lafur Dr. Morgan, trowyd y Salmau i fesurau cân gan Edmund Prys, archddiacon Meirionydd. Bu y Salmau cân, gan y gŵr dysgedig hwn, o ddefnydd mawr i'r wlad yn gyffredin. Gwellhawyd cyfieithiad Dr. Morgan o'r Beibl gan Dr. Parry, olynwr Dr. Morgan yn esgobaeth Llanelwy; a chyhoeddwyd argraffiad arall o'r Beibl yn y fl. 1620. Adeg i'w chofio gyda diolchgarwch oedd yr adeg y cafodd ein cenedl oraclau Duw yn eu hiaith eu hunain—adeg y mae canlyniadau mawrion iddi eisoes, ac adeg a esgor ar ganlyniadau mwy ar ol hyn. Nid oedd eto nemawr o effeithiau y Beibl i'w canfod; a bu farw y gwŷr enwog a fu yn offerynau i'w ddwyn i'r iaith, cyn gweled nemawr o ffrwyth eu llafur. Ond yr oedd yr "hedyn mwstard" wedi ei hau, a'r "surdoes" wedi ei roddi yn y blawd; ac yn ein dyddiau ni, gallwn ddweyd gyda syndod, "Wele faint o ddefnydd y mae ychydig dân yn ei enyn!"
Tua'r fl. 1612 y cyflwynwyd Rhys Pritchard i fywioliaeth Llanymddyfri,
