Mewn llawer o barthau Iwerddon, y mae y Sabboth yn fath o ffair; a'r lle y cynelir hi ydyw mynwent yr eglwys, neu ryw le cyfleus arall gerllaw yr eglwys. Achubant y cyfleusdra, pan gyfarfyddant â'u gilydd yn y gwasanaeth crefyddol, i wneuthur rhyw orchwylion eraill hefyd, neu i gyd-fwynhau rhyw ddifyrwch. Fel hyny yn gymhwys yr ydoedd yn Nghymru, a hyny, mewn rhai manau, hyd yn ddiweddar. Y mae yn ddychryn meddwl i ba fath raddau y defnyddid, nid dydd yr Arglwydd yn unig, ond ei dŷ a'i addoliad, yn achles i ddal i fyny lygredigaethau yr oes. Y mae o fy mlaen hanes pentref yn sir Ddinbych, ag oedd yn arddangosiad teg o ansawdd y wlad ar y pryd. Dygid i'r pentref ar y Sul, gewyll o ffrwythau, megys eirin ac afalau yn eu tymhor; anfonai y cigydd ei gig, a'r crydd ei esgidiau yno, yr un modd ag i ffair gyffredin; ac yn fwy o lawer ar amser cynhauaf, gan mai ar ol y gwasanaeth yn y llan y caent gyfleusdra, yr amaethwyr a'r medelwyr, i gyfarfod â'u gilydd, ac i gytuno am yr wythnos. Prysurai y clochydd allan, ar ddiwedd y gwasanaeth, i'r fynwent, i gyhoeddi y chwareu-gampau a gynelid y prydnawn mewn gwahanol fanau yn y gymydogaeth; yn gyffelyb fel y cyhoeddir, yn awr yn y capelau, y moddion a gynelir y prydnawn a'r hwyr yn yr ardaloedd gerllaw. Ymgynullai lluaws i'r llan ar foreuau Sabboth, yn enwedig yn amser cynhauaf, gan y cyfleusderau a fwynhaent i gyflawni eu gorchwylion ar ol dyfod allan. Ac nid oedd dim anghytundeb rhwng yr offeiriad a'i gynulleidfa yn hyn o beth; ond yr ymryson a fyddai rhyngddynt, pa un a fyddai flaenaf wrth y cewyll ffrwythau. Ie, defnyddiai y clochydd yr adeg, tra wrth yr allor, pan ddeuai y tymhor priodol i hyny, i ddweyd wrth y plwyfolion, "Cofiwch am gymhorth mawn fy meistr." Nid, cofiwch y dydd Sabboth i'w santeiddio ef; nid, cofiwch eich dyledswydd a'ch rhwymau i Dduw; ond cofiwch gymhorth mawn y person.
Rhoddasai defod wyneb i'r arferion digywilydd hyn dros ysbaid maith o flynyddau, ac eofn iawn yr ystyrid y neb a ddywedai air yn eu herbyn. Yr oeddynt wedi cael cymeradwyaeth y boneddwr a'r offeiriad, y gwŷr a dybid helaethaf eu dysg, a chywiraf eu barn; ac nid rhyfedd, os tybiai y werin yn dda o honynt, gan yr esiampl a roddid o'u blaen gan eu huchafiaid; ac yn neillduol gan y derbynient hwythau gyfleusdra a difyrwch oddiwrthynt. Defnyddid y Sabboth gan y panwr i ddwyn yn ol i'w perchenogion y brethynau a'r gwlaneni a gawsai, ac i dderbyn cyffelyb nwyddau gan eraill; a gwasanaeth yr eglwys a fyddai achles eu cyfarfod. Dywedai un Richard Owen, gof o ardal Trawsfynydd, yn sir Feirionydd, y byddai yn arfer pedoli mwy o geffylau ar y Sul na thrwy holl ystod yr wythnos. Os byddai ceffyl gan yr amaethwr wedi colli ei bedol, tybiai mai cyfleusdra manteisiol iddo a fyddai cymeryd yr anifail hwnw dano i'r addoliad bore Sabboth; felly hefyd y gwnai ei gymydogion yr un modd; a llawer o geffylau, gan hyny, a ddygid i'r gof i'w pedoli ar y Sul. Deallodd Richard Owen, trwy ryw foddion —nid trwy offeiriad y plwyf—nad oedd hyn yn ymddygiad teilwng ar ddydd Duw, a gwrthododd gydsynio i belodi ceffylau ond ar ddyddiau priodol.
Ysgrifenir gan un o offeiriaid eglwys Loegr, fod agwedd gwlad Mon, pan
