mor ddwfn i anghrefydd, anwybodaeth, ac anfoes, ag y gallai gwlad wareiddiedig wneuthur.
A pha fodd y gellid dysgwyl dim yn amgen? Nid oedd ond ychydig o Feiblau yn yr iaith; a chyn dyddiau Griffith Jones, Llanddowror, nid oedd ond rhyw ambell un a fedrai ei ddarllen. Yr oedd ysgolion dyddiol yn dra anaml, ac nid oedd eto un ysgol Sabbothol mewn bod. Yr oedd athrawon crefyddol yr eglwys sefydledig wrth y cannoedd yn ddynion perffaith amddifaid o wir grefydd: anfynych iawn y pregethent, ac anaml iawn oedd y sawl a fedrai. Cydredent yn ewyllysgar gyda'r llu, a chadarnhaent feddyliau y werin diofal fod eu cyflwr yn berffaith ddiogel. Nid oedd yn y Gogledd ond chwech o gapelau gan ymneillduwyr o un math, na dim ond deg-ar-hugain yn y Deheubarth. A chydag ychydig eithriadau, nid oedd llawer o fywyd a deffroad yn nodweddu y rhai hyny. Yr oeddynt hefyd yn dlodion eu sefyllfa, yn ychydig o rifedi, ac yn ddirmygedig gan bawb. Dan amgylchiadau o'r fath yma, pa beth y gallesid dysgwyl i agwedd Cymru fod? Yr oedd yma drwch o anwybodaeth dudew; yr oedd ofergoelion y genedl yn aneirif, y rhai oeddynt yn gymysgedd o babyddiaeth a phaganiaeth; ac am feddwdod, anlladrwydd, a halogiad o ddydd yr Arglwydd, y mae yn anhawdd dychymygu pa fodd y gallai gwlad dan gyfreithiau gwareiddiedig, a than enw o fod yn Gristionogol, fod yn îs ac yn fwy anurddedig.
Os oes gwerth, gan hyny, yn y Beibl ei hunan; os oes buddioldeb mewn gwybodaeth o Dduw, ac o drefn iachawdwriaeth trwy Grist Iesu; os dyledswydd ydyw darllen y Beibl, a chadw y Sabboth heb ei halogi; os ydyw gwirionedd ysgrythyrol yn rhagori ar gelwyddau a chwedlau gwrachiaidd; ac os ydyw ymarferiadau crefyddol yn rhagori ar ofer-gampau ynfyd;—yr ydym fel cenedl dan rwymau annhraethol i gydnabod daioni Duw am ymweled â'n gwlad, ac am i'n llinynau syrthio mewn lleoedd mor hyfryd, a bod i ni etifeddiaeth mor deg.
Y mae yn rhaid i ni hefyd, wrth edrych ar y diwygiad yn Nghymru, addef, pa resymau bynag a all neb eu rhoddi dros sefydliad gwladol i noddi crefydd, mai cwbl aneffeithiol a fu y cyfryw sefydliad yn Nghymru. Cymhellir ni i ddiolch i anghydffurfiaeth, fel moddion, am y wedd ddiwylliedig sydd yn awr ar ein gwlad. Ac er yr holl faldordd ffol a phenchwiban a wneir yn y dyddiau hyn am yr "olyniaeth apostolaidd," achos sydd gan y Cymry i ddiolch i Dduw am roddi iddynt athrawon heb fod o'r âch yma; ac o lwyth na "ddywedwyd dim tuag at yr offeiriadaeth."
