gymhellion a thrafodaethau cais y cymod â'r Gwyddelod. Cefais ateb hir oddi wrtho:
"Chwi apeliwch ataf yn enw'r mwyaf o bob enwau ac nid oes raid i mi ddweud y triniaf eich apêl â'r parch dyfnaf sydd bosibl."
Yna cyfeiriodd yn faith at ei syniadau ar awdurdod y llywodraethwr
"fel awdurdod wedi ei phenodi gan Dduw i'r hwn y mae parch ac ufudd-dod yn ddyledus a than ddyletswydd i gosbi drwgweithredwyr a thrin gwrthryfel fel pechod a throsedd. Ni fynaswn, wrth gwrs, ddweud na ddaw yr amser pan fyddo'n bosibl cyrraedd yr holl amcanion y defnyddir grym er eu mwyn yn awr, trwy ddylanwad—dylanwad a ddibynna, wrth gwrs, ar gariad a ffydd ond yn amlwg ni ddaeth yr amser yn nyddiau Crist, ac yn sicr credaf na ddaeth yr amser eto. Gobeithiaf y teimlwch nad wyf wedi eich ateb heb y parch dwfn a ddymunwn ddangos i'ch argyhoeddiadau."
Tynnodd yn ôl ei rybudd o gerydd ar y Llywodraeth ar y pryd, ond wedi'r cytundeb heddwch ag Iwerddon, ef, yn anad neb, a oedd yn gyfrifol am gwymp Llywodraeth y Glymblaid. Anfonais iddo ymhen rhai blynyddoedd, hanes a ysgrifennais i'r Welsh Outlook yn 1924 o'r cyffyrddiadau personol ag arweinwyr yn y wlad hon ac Iwerddon. Ysgrifennodd yn ôl:
"Er na buom yn aelodau o'r un blaid wleidyddol, eto, efallai yn ysbryd llawer o'r hyn a ysgrifenasoch, fe'n galluogwyd i werthfawrogi y cymhellion a reolodd y naill a'r llall; gyda'r cywirdeb llawnaf gallaf ddweud y bu o ddiddordeb mawr i mi yn bersonol fod ar delerau'r gyfathrach gyda chwi a ffynnodd pan gyfarfuasem gyntaf. Am hynny, darllenais yr hanes dramatig a anfonasoch gyda chydymdeimlad â'r wedd ar yr argyfwng Gwyddelig y cysylltwyd chwi mor agos â hi-cydymdeimlad, wrth gwrs, nid â'r polisi a gymellasoch, ond â'r delfrydau uchel a oedd yn eich barn chwi yn ei annog."
Buan y rhannwyd gwerin Iwerddon yn ddwyblaid ddig o achos y llw, a dilynwyd hyn gan ryfel cartrefol andwyol. Dienyddiwyd gwŷr enwog fel Erskine Childers ar y naill law, a saethwyd Michael Collins ar y llaw arall. Yn y diwedd, enillodd plaid de Valera y dydd; difodwyd y llw, a phob hawl lywodraethol gan Brydain; ond ni ddaeth eto yr un gwir heddwch o gymod na gras gydag Iwerddon fel y digwyddodd trwy ras a haelioni Campbell Bannerman yn heddwch De Affrica. Rhyfedd oedd clywed cefnogaeth Syr Austen Chamberlain ar y pryd i'r cytundeb â Iwerddon a'i gyfaddefiad o edifeirwch am bleidleisio yn erbyn cynnig Campbell Bannerman a'i weledigaeth bell wedi rhyfel De Affrica.
