uchder, wedi ei chyfleu ar ei gwyneb, yn llawn o ludw ac esgyrn haner- faluriedig
Gellir chwanegu amgylchiad arall, fod y lle hwnw bob amser yn cael ei alw " Ynys Bronwen," yr hyn sydd yn gadarnhad nodedig o ddidwylledd y darganfyddiad. Y mae yr amgylchiadau ynghyd yn tueddu i osod y pwnc tuhwnt i amheuaeth mai gweddillion Bronwen oeddynt mewn gwirionedd. —Cambro-Briton, II. 71; Myv. Arch. II.; Williams' Em. Welsh.
CAIN (RHYS) ydoedd fardd a lluniedydd gwych, yn ei flodau tua 1580. Ganwyd ef yn mhlwyf Trawsfynydd, ar lan afon Cain, oddiwrth yr hon y cymerodd ei enw. Nid yw yn annhebygol nad yn Dol Cain—hen amaethdy gwych yn yr hen amser, ac sydd yn llechu yn nghesail "Craig y Penmaen," y ganwyd ac y magwyd ef. Y mae rhai ysgrifenwyr yn petruso penderfynu brodor o ba le ydoedd, gan dybied mai o Fechain-is-coed, yn Nhrefaldwyn, yr hanodd; felly, fod yn anhawdd gwybod pa un o'r ddwy afon Gain a fedyddiodd y bardd yn Rhys Cain. Ond yr ydym ni yn berffaith foddlawn i roddi y flaenoriaeth i Drawsfynydd, oblegid ysgrifenai Thomas Prys, Ysw., o Blas Iolyn, fel y canlyn:—"Rhys Cain a anwyd yn mhlwyf Trawsfynydd, ar lan afon Cain," &c. Y mae yn syn genym os na wyddai T. Prys, yr hwn oedd fardd o gryn enwogrwydd ei hun, un o ba le oedd Rhys Cain, a'r ddau yn cydoesi, ac yn byw heb fod ymhell oddiwrth eu gilydd—un yn Plas Iolyn, yn Swydd Ddinbych, a'r llall yn Nghroesoswallt, Swydd Amwythig. Yr ydym yn cael fod T. Prys yn ei flodau rhwng 1550 a 1610. Yr ydym yn cael hefyd fod Rhys Cain yn ysgrifenu tua'r flwyddyn 1570 (Y Beirdd Cymreig, gan Jones, tudal. 87). Yr oedd yn ddisgybl i William Lleyn, yn 1580.
Treuliodd Rhys Cain y rhan fwyaf o'i oes yn Nghroesoswallt, pan oedd William Lleyn yno yn offeiriad, i'r hwn y bu Rhys yn ddisgybl; ac wedi i'r athraw farw, fe ganodd y disgybl farwnad gampus iddo. Dywedir fod Rhys Cain yn achwr dysgedig, yn fardd da, ac yn lluniedydd cywrain. Rhoddwn yma ychydig o'i farddoniaeth. Cawn iddo rywbryd dramgwyddo rhywrai trwy arlunio y dioddefaint ar y groes, a chyhuddasant ef o fod yn eilun addolwr; a chanodd yntau iddynt yr englyn canlynol:
"Yr annuwiol ffol a ffy—poen alaeth
Pan welo lun Iesu;
Llunied—os gwell yw hyny,
Llun diawl ymhob lle'n 'ei dŷ."
