Dywedir ei fod mewn Eisteddfod unwaith, lle y dangosai bardd o Forganwg y llyfr pren Coelbren y Beirdd, a chanodd Rhys yr englyn digrif a ganlyn:
"Ysgerbwd mewn cwd, nid min call—a'i mawl,
Llyfr moliant bardd cibddall;
Anhawdd yw ei iawn ddeall
Fe wna i ddyn a fo'n ddall. "
Rhoddwn eto un englyn o'i waith i awrlais Sion Trefor, o Swydd Ddinbych:
"Cloc Sion sy' dirion, llawer darn—yw hwn,
Hynod ddur a haiarn;
A thano fyth union farn,
Gwain o goed, ac yn gadarn."
Tybia rhai ei fod yn Babydd, a rhoddant yr englyn canlynol i brofi:
"Credaf Dduw'n benaf, ddawn byd—cariadawl,
Credaf iddo'n hyfryd;
A'i lun bun, a'i lawn benyd,
A'i wir gorff a'i air i gyd."
Yr oedd Rhys Cain wedi casglu llawer iawn o lyfrau, ond nis gwyddom i ba le yr aethant. Efe a gafodd lyfrau Syr Hywel ab Syr Matthew, a llyfrau Morys ab Dacin, ap Prys Trefor, o'r Bettws yn Nghedewen, a llyfrau William Lleyn, ei hen athraw, &c. Dywed hen ysgriflyfr yn y Gywreinfa Brydeinig mai yn Croesoswallt y claddwyd Rhys Cain, a Sion Cain ei fab.
Y mae "Cywydd Marwnad " o waith Rhys Cain i Thomas Powell, o Bark y Drewen, yn argraffedig yn y Gwyliedydd am y flwyddyn 1835, t.d. 121. (Rhys Cain a'i cânt, 1588.)
COLLWYN ydoedd fab i Tango ab Cadfael, ac yn gyff teulu un o bymtheg llwyth Gwynedd. Yr oedd yn Arglwydd Ardudwy ac Eifionydd, a rhan o Leyn; ac yn byw yn Nghastell Harddlech, pa un a adgyweiriwyd ganddo, am hyny gelwid y lle yn Gaer Collwyn, yn lle Tŵr Bronwen, fel y gelwid ef gynt. Nid ydym yn gwybod am ba hyd y bu Collwyn, a'i dylwythau ar ei ol, yn trigo yma; ond fe ddywedir fod ei hiliogaeth yn ddynion ardderchog a rhinweddol iawn, ac y cyfrifid hwynt yn agosaf at у tywysogion a'u hiliogaeth. Y mae lliaws o deuluoedd ein gwlad yn yr oes hon yn alluog i olrhain eu hachau iddo.
DAFYDD IFAN AB EINION [1] oedd filwr dewr, a cheidwad Castell Harddlech am tua naw mlynedd, dan deulu Lancaster,
- ↑ Ar ol i ni ysgrifenu ar Dafydd ab Ifan ab Einion, gwelsom yn achau teulu Corsygedol mai un o'r Bettws yn Edeyrnion oedd y milwr dewr hwn.
