Yn Uwch-Artro, ger Abermaw, y mae hen warchglawdd milwraidd wedi ei godi ar ben uchaf y bryn, ac a elwir Dinas Gortin. Yn Is-Artro, yn mhlwyf Llandanwg, y mae Tref Ddegwm a Chastell Harlech yn sefyll. Dywedir mai Maelgwn Gwynedd a adeiladodd y dref henafol hon, ac a'i galwodd—Caer Colin. Yn mhlwyf Maentwrog y canfyddir adfeiliau Castell Mîn; lle y byddai Brenin Lloegr yn arferol o wersyllu pan yn dyfod yn erbyn Gogledd Cymru. Yn mhlwyf Ffestiniog y mae rhifedi lliosog o feddau, y rhai a elwir, Beddau Gwyr Ardudwy. Yn mhlwyf Trawsfynydd safai gynt Gastell Prysor, muriau yr hwn sydd yn sefyll eto.
ANWYL, MORRIS, ydoedd fab i Robert Anwyl, o'i wraig Margaret Owen; ac efe a adwyd Ebrill 16, 1814, yn y lle a elwir Dinas Moel, gerllaw Beddgelert. Yr oedd efe yn hanu o du ei dad o dylwyth Dafydd Nanmor, i'r hwn, meddir, y rhoddes Rhys Goch, o Hafod Garegog, dyddyn bychan, o'r enw Cae Dafydd, yn etifeddiaeth; ac o du ei fam o dylwyth Hafod Lwyfog, yn mhlwyf Beddgelert. Ymhen rhyw gymaint o amser ar ol priodi, symudodd Robert Anwyl i gyfaneddu ar ei hen dreftadaeth, Cae Dafydd Nanmor; ac yno y bu cartref Morris tra y bu efe byw. Er i Morris Anwyl gael ei fagu yn yr eglwys, pan ddaeth efe yn alluog i fyw arno ei hun, fel y dywedir, efe a gefnodd ar eglwys Dduw, gan wenieithio iddo ei hunan y mwynhai lawer mwy o hyfrydwch wedi cael ei ben yn rhydd o dorch llywodraeth eglwysig. Ond mewn rhyw adfywiad crefyddol lled rymus a gymerodd le yn fuan wedi hyny yn y Rhyd Ddu, daliwyd yntau, a than gerdded ac wylo, efe a ymofynodd am aelodaeth gyda phobl yr Arglwydd. Yn ei gymydogaeth gartrefol, Nanmor, y dechreuodd efe bregethu; a hyny trwy gymhelliad taer yr henuriaid eglwysig yn y lle; ac mewn angladd yn y gymydogaeth hono y traddododd efe y bregeth. gyntaf. O ran ei dymer naturiol, yr oedd o duedd dawelog a gwylaidd; ond o feddwl tra phenderfynol. Efe a fu dros ryw dymor yn athrofa y Bala. Dychwelodd o'r Bala yn gynt nag y bwriadai o herwydd afiechyd; a chymerodd dyddyn bychan, o'r enw Tanyrhiw, Nanmor. Bu yn hynod lafurus yn ei ddydd; sefydlodd ysgol nos yn ei ardal, yr hyn a wnaeth lawer o'i hol. Yr oedd efe yn feddianol ar ddawn neillduol i gyfranu addysg; yr oedd yn efrydydd diflin, ac yn weddiwr dyfal. Yr oedd ei bregethau yn gyffredinol o duedd ddifrifol, a thra sylweddol. Bu
